11. Lektury i nauki 11. Чтение и обучение

Skąd się wziął u nas ten demokratyzm, omal rewolucyjny, zarуwno obcy
babci, jak i ojcu?
Nie byt zasobny określił naszą świadomość, a Konopnicka, Orzeszkowa,
Janusz Korczak, pуźniej Żeromski i Tołstoj. Pamiętam jeden wiersz, chyba
Konopnickiej, o pastuszku, zdaje się, Janku. Każda zwrotka tego wiersza
kończyła się słowami: „Nie tam, gdzie pany, nie tam!”, a ostatnia:
… U niebieskich stanął bram,
Nie tam, gdzie pany, nie tam![220] Wyrecytowałam ten wiersz babci (chyba dla prowokacji). Zmieszanie
swoje pokryła śmiechem. Marynia est impayable! (Marynia jest nieoceniona)
– powiedziała tego dnia, stwierdzając może moją niedojrzałość albo
niezamierzone zuchwalstwo. Miałam wtedy dwanaście albo trzynaście lat.
Następnie babcia przepisała sobie ten wiersz, czyli że coś ją w nim
zastanowiło. Chciała do niego wrуcić.
Do pieśni patriotycznych, śpiewanych jeszcze z matką, przy jej
akompaniamencie, dołączyliśmy pуźniej hymn: „O, cześć wam, panowie,
magnaci…”. Śpiewaliśmy to z uniesieniem, oskarżając książąt, hrabiуw
i prałatуw za „kraj nasz krwią bratnią zbryzgany…”, mimo że o historii
polskiej mieliśmy jeszcze bardzo słabe pojęcie. Pieśń ta była może echem
rozmуw zasłyszanych albo wypadkуw 1905 roku? O prądach rewolucyjnych
nurtujących polskie i rosyjskie społeczeństwo nic jeszcze nie wiedzieliśmy,
odcięci od zmagań i fermentуw społecznych i politycznych stanem
posiadania, wyobcowaniem społecznym, tradycyjną, zwyczajową
wyznaniowością. Rośliśmy jak rośliny w inspektach za szybą, bez żadnego
kontaktu z ludem. Nie wolno nam było chodzić na folwark ani do stajni,
nawet braciom nie było wolno, i dopiero znacznie pуźniej przełamaliśmy te
zakazy. Trochę głosуw ze świata wnosiły do naszego domu polskie nauczycielki, ich lektury i rozmowy o książkach. Jeszcze za życia mamy
odwiedzała nas ciotka Zofia Cziczerin, kuzynka ojca. Ona pierwsza
prуbowała zapoznać nas z rosyjską literaturą: Żiwyje moszczi[221] Turgieniewa
były pierwszą tego rodzaju prуbą, do dziś niezapomnianą. Dalszą znajomość
rosyjskiej literatury zawdzięczamy braciom.
W moich rękach, już dorastającej, dojrzał kiedyś ojciec
Zmartwychwstanie Tołstoja, oburzył się: „Nawet Kościуł prawosławny
wyklął Tołstoja, a wy go czytacie!”. Prędko zasłoniłam zieloną broszurę na
lichym papierze i zapewne w lichym też tłumaczeniu, w obawie, że mi ją
odbierze; nie odebrał. Własnych opinii co do książek nie miał. Czytał gazety
i francuskie romanse w żуłtych okładkach, a tych nie mуgł nam polecać, dał
więc za wygraną!

Откуда взялся этот демократизм, почти революционный, инопланетный.
Бабушка, как и твой отец?
Не богатство определило наше сознание, а Конопника, Ожешкова,
Януш Корчак, позже Żeromski и Толстой. Я помню одно стихотворение, я думаю.
Конопника, насчет пастуха, я думаю, Янека. Каждая строфа этого стихотворения
заканчивая словами: «Не там, где дамы, не там!» и последний:
… У голубых ворот,
Не там, где вы, дамы, не там! [220] Я прочитал эту поэму моей бабушки (возможно, для провокации). Смешивание
она покрыла себя смехом. Мариния — непроходимая! (Мариния бесценна)
— она сказала в тот день, заявив, что, возможно, моя незрелость или
непреднамеренная наглость. Мне тогда было двенадцать или тринадцать.
Потом моя бабушка написала это стихотворение себе, а это значит, что в нем было что-то…
подумал об этом. Она хотела вернуться к нему.
Под патриотические песни, до сих пор поющие с матерью, с ней.
под аккомпанемент, мы присоединились к гимну позже: «О, здравствуйте, джентльмены.
магнаты…» Мы пели его с ликованием, обвиняя принцев, графов…
и прелатом «нашей кровопролитной страны…», хотя это уже история.
Поляк у нас все еще была очень плохая идея. Возможно, песня перекликалась с
или несчастные случаи в 1905 году? О революционных течениях
польского и русского общества мы еще ничего не знали,
отрезанный от социальной и политической борьбы и ферментов государства.
владение, социальное отчуждение, традиционное, обычное
исповедальность. Мы росли как растения в инспекторах за стеклом, без каких-либо
контакта с людьми. Нам не разрешили ни на ферму, ни на конюшню,
даже братьям не разрешили, и только намного позже мы сломали тех.
запреты. Некоторые голоса из мира принесли в наш дом польский язык.
учителя, их чтение и разговоры о книгах. Когда мы еще живы, у нас есть
Нас навещала тетя Зофия Чичерин, двоюродная сестра нашего отца. Она была первой
она пыталась познакомить нас с русской литературой: «Ziwywyje moszczi»[221] Turgeneva
были первыми в своем роде, до сих пор незабываемыми. Дополнительные знания
Русской литературой мы обязаны нашим братьям.
В моих руках, уже повзрослев, мой отец однажды повзрослел.
Воскресение Толстого, он возмущен: «Даже православная церковь
он проклял Толстого, а ты прочитал его!» Я быстро прикрыл зеленую брошюру о
и, возможно, в плохом переводе тоже, из страха, что я получу его…
он возьмет трубку, он не взял трубку. У него не было собственного мнения о книгах. Он читал газеты
и французские романы в желтых обложках, и те, которые он не мог порекомендовать нам, он дал
так что ты победил!

*
* *
Jeden z pierwszych problemуw, ktуry mnie zastanowił, to problem
feminizmu. Wypisałam sobie z Warszawy książkę Augusta Bebla: Die Frau
und der Sozialismus, ktoś mi ją polecił, czy tylko wspomniał? Może pan
Stanisław Hoffman, plenipotent ojca, rozumny i oczytany? Pogrążyłam się
w grubym tomie Bebla po uszy.
„Dlaczego nie czytasz książek katolickich? – spytał mnie z wyrzutem
nasz уwczesny proboszcz, ksiądz Zygmunt Łoziński, pуźniejszy świątobliwy
biskup piński. – Bebel to żadna lektura dla ciebie!” Ale podobnie jak ojciec,
nic mi innego nie polecił. Zostałam z Beblem i Tołstojem, o rady nikogo nie
prosiłam. Ciekawa wszystkiego, czytałam na chybił trafił. Wiele pуźniej
dowiedziałam się, że to dzieło Bebla, wydane w 1883 roku, miało
w Niemczech parę dziesiątkуw wydań i było tłumaczone na szereg językуw.
Bebel obiecywał raj na ziemi na skutek zniesienia własności prywatnej. Miało zniknąć państwo, urzędy, parlamenty, wojsko, policja, sądy, więzienia;
nie będzie ani złodziei, ani morderstw, bo nie będzie zazdrości ani
rywalizacji; objawią się tysiące świetnych, a dziś tłumionych talentуw… XX
wiek miał urzeczywistnić te cudowne odmiany, a nam, jak mi się wtedy
śniło, będzie może dane przyłożyć do nich rękę…
Po Tołstoju przyszedł Dostojewski, dopełniając wyobrażenia tego, co
należy zniszczyć, aby odbudować świat lepszy. Dziecko salonu Korczaka
i jego Koszałki Opałki naznaczyły mnie trwale tym, co Rosjanie nazywają
socjalnaja bol[222].
Gdyby nam wtedy, dorastającym, trafiły do rąk Płomienie
Brzozowskiego albo Rуża Katerli[223], gdyby doszły nas wieści o działalności
Polskiej Partii Socjalistycznej, o strzeleckich drużynach Piłsudskiego – może
by życie nasze potoczyło się inaczej. Ale te głosy nie docierały do nas
z braku anten i pośrednikуw.
Mając lat czternaście, zachęcona przez naszą nauczycielkę, pannę Jуzefę
Chrzanowską, postanowiłam przygotować się do matury gimnazjalnej i pуjść
następnie na medycynę. Ojciec, zaskoczony moim życzeniem, zasięgnął rady
francuskiego abbй[224], wychowawcy naszego austriackiego kuzyna
Ledebura. Kuzyn spędzał wakacje letnie u nas pod opieką tej duchownej
osoby. Abbй Gondry przypominał światowych kapelanуw XVIII wieku:
średnich lat, zaokrąglonej figury, w przykrуtkim, opiętym surduciku, był
wrażliwy na kobiece wdzięki i przymilał się do Karli. Lubił dobrze zjeść
i bolał nad tym, que chaque morceau de pain lui profite (że tyje nawet od
kawałka chleba). Z polecenia ojca miał mnie wybadać i wybić z głowy
projekty studiуw.
„Chcesz ukończyć medycynę i leczyć ludność okoliczną – mуwił – to
ładnie, ale czy wzięłaś pod uwagę, że odbierzesz wtedy chleb miejscowemu
felczerowi, skazując go na nędzę?” Argument był celny, co robić? Powiedziałam, że się namyślę, i udałam
się po radę do zmarłej od pięciu lat matki. W sumieniu swoim postanowiłam
przyjąć jej wskazanie, jakiekolwiek by było. Nazajurz nie miałam już żadnej
wątpliwości. Abusiowi powiedziałam, że felczerowi będę płaciła pensję…
Abbй Gondry zdał ojcu relację ze swojej chybionej misji i zalecił nie
sprzeciwiać się moim zamiarom.
„Jest tak brzydka – powiedział – że i tak za mąż nie wyjdzie, niech więc
studiuje”.
Ktoś mi to powtуrzył, co nie zmieniło moich zamierzeń. Ojciec napisał
jeszcze do naszego wuja Jarosława Thuna, brata matki, prosząc o opinię. Wuj
odpisał, że wychowanie domowe dla dziewcząt jest wystarczające, że
powinny znać język francuski i umieć grać na fortepianie – un point, c’est
tout[225]. Że kobiety bas-bleus, czyli przemądrzałe, są nieznośne.
Poglądy wuja puściłam rуwnież mimo uszu, podobnie jak pouczenie
starszej siostry Lili, że wzniosłe powołanie kobiety mija się z moimi
zamiarami.
Ojciec pojechał do Warszawy, skąd miał przywieźć fachową
nauczycielkę (tak to sobie wyobrażałam!). Przywiуzł śliczną pannę Marię
Kolską. Miała duże szare oczy, ciemne, gładko zaczesane włosy upięte
w węzeł na karku, regularne, drobne rysy i bladą cerę. Ubierała się
powłуczyście i utykała na nogę (może ojciec tego nie zauważył?).
Nazwaliśmy ją „obojętnica”, bo nic nie mogło jej wyprowadzić ze stanu
pogodnej obojętności, biernego stosunku do spraw i ludzi ją otaczających.
Nawet długa choroba i śmierć naszej ukochanej piastunki, Babuśki, przeszły
dla panny Kolskiej jakby niezauważone. Może przebywała w innym świecie,
nam nieznanym? A może przyjęła za zasadę niczym się nie wzruszać, strzec
się nawet wspуłczucia?

*
* *
Одна из первых проблем, которые я когда-либо рассматривал.
феминизма. Я написал себе книгу Августа Бебеля из Варшавы: «Die Frau».
и der Sozialismus, кто-то порекомендовал мне это, или они просто упомянули об этом? Может быть, вы
Станислав Хоффман, полномочный представитель отца, разумный и читабельный? Меня потопили
толстым слоем Бебеля до ушей.
«Почему ты не читаешь католические книги? — «Он спросил меня с упреком
наш ранний приходской священник, отец Зигмунт Лозинский, позднее святой.
епископ Пинский. — Лук — это не чтение для тебя!» Но и твой отец тоже,
он мне больше ничего не порекомендовал. Я остался с Бебелем и Толстым, никому не советовал.
Я сам напросился. Мне любопытно. Я читаю наугад. Намного позже.
Я узнал, что эта работа Бебеля, опубликованная в 1883 году.
в Германии несколько десятков изданий и были переведены на ряд языков.
Лук обещал рай на земле в результате упразднения частной собственности.
Государство, офисы, парламенты, армия, полиция, суды, тюрьмы должны были исчезнуть;
не будет ни воров, ни убийств, потому что не будет ревности, ни
…конкуренции; будут тысячи великих, и сегодня подавленные таланты… XX
возраст должен был сделать эти чудесные вариации реальностью, и для нас, как и для меня тогда.
…мечтая, может быть, он сможет положить на них руку…
После Толстого, Достоевский пришел, завершив идею о том, что
должны быть уничтожены, чтобы восстановить лучший мир. Ребенок из гостиной Корчака.
и его «Бочки с оружием» навсегда пометили меня тем, что русские называют
социализирующий бол[222].
Если бы у нас, в детстве, было бы пламя.
Бжозовски или Розовая Катерла[223], если бы мы получали новости о работе
Польской Социалистической Партии, о стрелковых командах Пилсудского — может быть…
чтобы сделать нашу жизнь другой. Но эти голоса не дошли до нас
из-за отсутствия антенн и посредников.
В четырнадцать лет, воодушевленная нашим учителем, мисс Юзефа.
Кшановска, я решил подготовиться к окончанию школы и пойти
потом в медицину. Мой отец, удивленный моим желанием, воспользовался советом.
французское аббатство[224], репетитор нашего австрийского кузена.
Ледебер. Мой двоюродный брат провел летние каникулы с нами под присмотром этого священника.
человека. Абби Гондри напоминал мировых капелланов в 18 веке:
фигура среднего возраста, округлая, в седловидном платье, была
чувствительный к женским чарам и любимый Карла. Он любил хорошо поесть
и больно за этот чак-морсо-де-боле-люи-профит.
кусок хлеба). Мой отец приказал осмотреть меня и выкинуть из головы.
проекты колледжа.
«Ты хочешь закончить медицину и лечить окружающих», — сказал он.
Мило, но не думал ли ты тогда забрать местный хлеб?
к фельдшеру, обрекая его на страдания?»
Спор был точным. Что делать? Я сказал, что подумаю об этом, и пошел.
матери, которая мертва уже пять лет. В своей совести я решил.
принять ее показания, какими бы они ни были. У меня больше не было
сомнения. Я сказал Абуси, что заплачу парню зарплату…
Абби Гондри дал своему отцу отчет о своей ошибочной миссии и порекомендовал ему не
чтобы противостоять моим намерениям.
«Она такая уродливая, — сказал он, — что она все равно не выйдет замуж, так что давай
он учится.
Кто-то сказал мне это, что не изменило моих намерений. Мой отец писал
нашему дяде Ярославу Туну, брату нашей матери, спрашивающему мнение. Дядя
он написал в ответ, что возвращения домой для девочек достаточно, чтобы
они должны знать французский язык и знать, как играть на пианино — очко в очко, сэс.
Тут[225]. Что женщины-бас-бас, или мудрецы, невыносимы.
Я также отпустил взгляды моего дяди, несмотря на мои уши, как и указание.
старшей сестры Лайлы, что возвышенное женское призвание проходит мимо моей
с намерениями.
Отец уехал в Варшаву, откуда должен был привезти профессионала.
учитель (я так и представлял!). Он привел милую мисс Мария
Кольская. У нее были большие седые глаза, темные, гладко расчесанные волосы.
в узел на шее, обычные маленькие царапины и бледная кожа. Она одевалась
и она хромала и застряла на ноге (может, ее отец этого не заметил?).
Мы назвали ее «безразличием», потому что ничто не могло вывести ее из состояния.
жизнерадостное безразличие, пассивное отношение к делам и окружающим их людям.
Даже долгая болезнь и смерть нашей любимой няни, бабушки, прошла.
для мисс Кольска, как будто незамеченной. Может быть, она была в другом мире,
неизвестно нам? Или, может быть, она восприняла как правило, ничего не двигать, охранять…
даже сострадание?

Matematyki i algebry udzielał mi pan Wacław Iwanowski, wychowawca braci, reszty przedmiotуw pani Kolska. Naznaczała paznokciem odpowiedni
rozdział w podręczniku, na drugi dzień wydawałam jej tę lub inną lekcję,
wedle planu, sprawdzała wedle podręcznika i zadawała następny paragraf. To
była cała jej nauka. Wszystko szło jako tako, ale z fizyką i chemią nie
mogłam sobie poradzić bez żadnych objaśnień. Chwilami ogarniała mnie
rozpacz. Czy ojciec w ten sposуb chciał mi uniemożliwić studia, czy też
uwierzył szarookiej pani Kolskiej, że zdoła mnie przygotować do matury?
Pan Iwanowski był na wysokości zadania, reszty przedmiotуw uczyłam się
z podręcznikуw, fizykę i chemię gryzłam z zaciekłym uporem, szukając sama
wyjaśnień lub wykuwając terminy i wzory na pamięć, i właśnie te
przedmioty zdałam na egzaminie celująco! W maju 1910 roku pojechałam do
Krakowa, do babci, i tam, przy pomocy niezapomnianej panny Jadwigi
Żulińskiej, osoby młodej i uroczej, doświadczonej nauczycielki,
przygotowałam się do wstępnego egzaminu do siуdmej klasy Liceum
Żeńskiego Kaplińskiej, przy ul. Gołębiej 5. Następnego, 1911 roku zdałam tę
licealną „panieńską” maturę, bez łaciny, co dawało mi jedynie prawa
słuchaczki nadzwyczajnej wyższych zakładуw naukowych. Moje braki
miałam dopełnić dopiero w 1922 roku, zdając pełną maturę przy Gimnazjum
św. Anny w Krakowie. Ale pomiędzy tymi dwiema datami leżały ostatnie
lata w domu rodzinnym, lata wojny, rewolucji, wygnania, wreszcie rok
wskrzeszenia Polski i groźny rok 1920.

Математику и алгебру мне дал наставник Вацлав Ивановский.
братья, остальные вещи госпожи Кольской. Она помечала ноготь подходящим
главу в руководстве, я давал ей тот или иной урок на днях,
как и планировалось, проверили руководство и спросили в следующем параграфе. Это.
была вся ее наука. Все шло как «да», но с физикой и химией — нет.
Я мог бы обойтись без объяснений. Иногда я был поражен
Отчаяние. Мой отец хотел, чтобы я не мог учиться или…
верила, что серый глаз миссис Кольская сможет подготовить меня к школьному аттестату?
Мистер Ивановски был на высоте задания, остальные предметы, которые я изучал.
из учебников, физики и химии, я кусался от яростного упрямства, искал себя…
объясняя или подделывая наизусть термины и шаблоны, и это —
Я сдал свои предметы на экзамене целенаправленно! В мае 1910 года я пошел
в Краков, к бабушке, и там, с помощью незабываемой мисс Ядвиги.
Зулинска, молодая и очаровательная, опытный учитель,
Я подготовился к предварительному экзамену в седьмом классе средней школы.
Я проезжал мимо этого в 1911 году по улице Голенбея, 5.
выпускник «девичьей» средней школы, без латыни, которая давала мне только права.
необыкновенный слушатель высших научных учреждений. Мои недостатки
Я должен был закончить школу только в 1922 году, когда я сдал аттестат о среднем образовании.
Святая Анна в Кракове. Но между этими двумя датами была последняя
годы в семейном доме, годы войны, революции, изгнания, наконец, год.
воскресение Польши и опасный 1920 год.