Европа в семье. Время перемен. Мария Чапская.
002 Europa w rodzinie. Европа в семье.
VI
Pudło listуw
W naszym jeszcze pokoleniu i w naszym życiu rodzinnym, zwłaszcza od
czasu naszego rozproszenia po drugiej wojnie światowej, dużą rolę gra
korespondencja, ktуra mimo rygorуw cenzury wiąże nas, rodzeństwo,
nieprzerwaną nicią.
W pokoleniu naszych ciotek i babek pisanie listуw było czynnością
codzienną, wypełniającą znaczną część dnia. Jak daleko sięgam pamięcią,
widzę matkę, ciotki i babkę przy biurkach piszące listy. A biurka te były
obszerne, z fotografiami w ramkach, kałamarzem, piуrami, suszkami,
wycieraczkami i teczkami. Biurka miały szufladki z papierem listowym
zaopatrzonym w inicjały, podwуjne herby, niekiedy w adres nadawcy; zapas
takiego papieru wchodził w skład wyprawy panny młodej. Takich solidnych
biurek kobiecych nie pamiętam w domach polskich, raczej jakieś filigranowe
sekretary dla skreślenia bileciku lub ustawienia bibelotуw. Oczywiście, setki
tysięcy tych pism zaginęły po śmierci adresatуw, w moim posiadaniu
znalazła się jednak garść listуw z ubiegłego wieku, jako że dotarłam do
miejsca, gdzie archiwum rodzinne było jeszcze zachowane i skrzętnie
posegregowane.
Była to nadmorska posiadłość Monrepos, położona tuż koło Wyborga
w Finlandii, dar cara Pawła dla swego wychowawcy. Dwa były domy
mieszkalne w Monrepos, drewniane, parterowe, na wzуr szwedzkich siedzib
wiejskich. Głуwny miał trуjkątny fronton wsparty na wysokich kolumnach
i obszerny ganek. Pokoje były wysokie i jasne, dostatnio umeblowane, ściany
zawieszone obrazami, wśrуd ktуrych dużo portretуw cesarskich, marmurowe
popiersia stały pomiędzy wysokimi oknami. Drugi dom służył za oficynę, pуźniej mieszkanie gości. Monrepos było siedzibą czterech pokoleń
Nicolayуw, od pierwszego, Ludwika Henryka, do ostatniego, Pawła,
siostrzeńca naszej babki. Rozległy park na wybrzeżu Zatoki Fińskiej był
założony w stylu romantycznym początkуw XIX wieku. Wijące się wśrуd
krzewуw i gajуw ścieżki prowadziły ku sztucznym ruinom i greckim
kolumnom ustawionym na wzniesieniach. Był też chiński kiosk drewniany,
bardzo kolorowy. Niedaleko od wybrzeża była wyspa umarłych, zwana od
pierwszego Nicolaya Ludwigstein, porastały ją olbrzymie świerki, wczepione
szponami korzeni w granitową skałę, ktуrą rozsadzały swymi wężowymi
skrętami. (Na starych sztychach widziałam tę samą skalistą wyspę obsadzoną
kilku wiotkimi choinami). Te świerki osłaniały groby czterech pokoleń
Nicolayуw.
Syn pierwszego finlandzkiego Nicolaya, skromnego szlachcica rodem ze
Strasburga (Katarzyna Wielka upatrzyła go sobie na wychowawcę Wielkiego
księcia Pawła), miał na imię Paweł i był żonaty z księżniczką de Broglie,
emigrantką francuską. Obaj bracia drugiej baronowej Nicolay, żony Pawła,
służyli w armii rosyjskiej i zginęli pod Austerlitz. W parku Monrepos
granitowy obelisk na marmurowym cokole upamiętnił pięknym łacińskim
napisem losy obu braci de Broglie, nieprzejednanych rojalistуw, poległych
w walce „z Tyranem i Uzurpatorem, w szeregach armii Cara
Oswobodziciela”.
W trzecim pokoleniu – Mikołaj, żonaty z Zofią (Sonine) Meyendorff
(siostrą naszej babki), był ojcem ostatniego, Pawła, misjonarza luterańskiego,
jednego z założycieli Światowego Związku Młodzieży Chrześcijańskiej
(YMCA). Paweł Nicolay na małym jachcie objeżdżał jeziora Finlandii,
rozdając ludności Biblię w języku fińskim, jeździł też po świecie z odczytami
i dotarł aż do Japonii.
Po bezpotomnej śmierci Pawła i jego siуstr miało Monrepos przejść na syna jednej z nich, hrabiny Zofii Pahlen, Mikołaja.
VI
Коробка с рейками
В нашем поколении и в нашей семейной жизни, тем более, что
во время нашего рассеяния после Второй мировой войны, большую роль сыграло то.
корреспонденцию, которая, несмотря на жесткую цензуру, связывает нас, братьев и сестер,
непрерывная нить.
В поколении наших тетей и бабушек написание писем было занятием.
ежедневно, наполняя большую часть дня. Насколько я помню,
Я вижу, как моя мама, тети и бабушка пишут письма за своими столами. И эти столы были
большой, с фотографиями в рамах, чернильницами, перьями, сушилками,
с ковриками и портфелями. На столах были ящики с бумагой.
с инициалами, подводными гербами, иногда с адресом отправителя; запасы
эта бумага была частью экспедиции невесты. Такой солидный
женские столы, которые я не помню в польских домах, а скорее филигранные.
секретари для удаления билета или настройки безделушек. Конечно, сотни
тысячи этих писем пропали без вести после смерти их адресатов.
но было несколько писем из прошлого столетия, когда я приехал.
место, где сохранился семейный архив, и осторожно
раздельно.
Это была приморская собственность Монрепоса, расположенная недалеко от Виипури.
в Финляндии, подарок царя Павла своему воспитателю. Два были дома
жилой в Монрепосе, деревянный, одноэтажный, со шведской штаб-квартирой.
в сельской местности. Главный имел треугольный фронтон, поддерживаемый высокими колоннами.
и просторное крыльцо. Комнаты были высокими и светлыми, хорошо обставленными, стены
подвешены картинами, среди которых много императорских портретов, мрамор
бюсты стояли между высокими окнами. Второй дом служил пристройкой, затем гостевым домом. Монрепос был резиденцией четырёх поколений
Николаев, от первого, Луи Генри, до последнего, Пол,
племянника нашей бабушки. Обширный парк на побережье Финского залива был
Основан в романтическом стиле в начале 19 века. Извилистый среди
кустарниковые и рощовые дорожки привели к искусственным руинам и греческим
колонны, установленные на холмах. Также был китайский деревянный киоск,
очень красочный. Недалеко от побережья находился остров мертвых, названный из
первого Николая Людвигштейна, она была заросла гигантскими елями, сгустками…
с когтями их корней в гранитную скалу, которую они взорвали своими змеями.
с закруткой. (На старых скалах я видел тот же самый скалистый остров, посаженный
пара вялых рождественских елок). Эти ели покрывали могилы четырех поколений…
Николаев.
Сын первого финского Николая, скромного дворянина из
Страсбург (Екатерина Великая смотрела на него, как на учителя Великой
(Принц Павел), его звали Павел и он был женат на принцессе де Брогли,
французский эмигрант. Оба брата второй баронессы Николая, жены Павла,
они служили в русской армии и погибли в Аустерлице. В парке Монрепоса
гранитный обелиск на мраморном плинтусе в память о прекрасной латыни.
судьба обоих братьев де Бройли, непримиримых роялистов, мертвых…
«против Тирана и Узурпатора, в рядах армии Машины».
Освободитель».
В третьем поколении, Николас, женат на Софи (Сонина) Мейендорф.
(сестра нашей бабушки), он был отцом последнего, Пола, лютеранского миссионера,
один из основателей Всемирной ассоциации христианской молодежи.
(YMCA). На маленькой яхте Павел Николай путешествовал по финским озерам,
раздавая Библию на финском, он также путешествовал по миру с чтениями.
и дошло до Японии.
После бесследной смерти Павла и его сестер, Монрепос должен был передать сына одной из них, графиню Софи Пален, Деда Мороза.
W 1938 zastałam jeszcze w Monrepos siostrę Pawła-misjonarza, ciotkę
Marię, przysadzistą, wąsatą i pełną energii starą pannę z oczami jak węgle.
Była strуżem pamiątek domowych. Jej to zawdzięczam blok listуw naszej
babki i ciotki Cziczerin do ich matki i trzeciej siostry Sonine (Zofii) Nicolay,
listуw obejmujących, z przerwami, około trzydziestu lat (1880–1910). Ciotka
doręczyła mi ten blok, bo częściowo dotyczył naszej rodziny; mnуstwa
innych pudeł nie zdążyłam nawet przejrzeć. Wszystkie te listy pisane są po
francusku, datowane dniami miesiąca starego i nowego stylu, bez daty roku.
Czytelnika orientują jedynie wypadki historyczne, tu i уwdzie
wzmiankowane, oraz małżeństwa i zgony w rodzinie. Sięgają do roku śmierci
ciotki Nicolay (1910), ktуrą nasza babka miała przeżyć o siedem lat, jako
ostatnia z siуstr.
W kilkanaście miesięcy po mojej wizycie w Monrepos cała Karelia,
z Wyborgiem, została po wojnie sowiecko-fińskiej (1939–1940) włączona do
Związku Sowieckiego. Archiwum rodzinne, zawczasu zabezpieczone
w Helsinkach, jest dla mnie dziś niedostępne, ten jeden tylko komplet,
przechowany w ciągu wojny w Polsce, trafił do moich rąk w Paryżu.
We dworze o białych kolumnach mieści się dziś Dom Dziecka, drugi
zajmuje personel wychowawczy, park romantyczny ze szczątkami
sztucznych ruin zachował się nietknięty, zwalono tylko zmurszały kiosk
chiński, ale nowe władze nie uszanowały umarłych, z grobуw skalnych
wydobyto trumny i strącono do morza wraz z płytami nagrobkуw. Pozostał
jedynie krzyż w skale wykuty nad grobem Pawła, misjonarza, ostatniego
z rodu finlandzkich Nicolayуw.
*
* * Nasz stary wuj Aleksander Meyendorff, obserwator czujny, ale
i sarkastyczny, twierdził, że ciotki jego wychodziły za mąż z uległości
rodzicom, znosiły mężуw z poddaniem się woli Bożej, a po ich zgonie,
niepocieszone wdowy, nosiły po nich żałobę do śmierci. Sądząc
z zachowanych listуw, małżeństwa naszej babki i ciotki Cziczerin, zwanej
Bichon, były trudne: jedna weszła do rodziny polskiej i katolickiej, druga do
rosyjskiej i prawosławnej, zachowując głębokie przywiązanie do wyznania
luterańskiego. Matka ich, nasza prababka, Zofia ze Stackelbergуw, sądząc
z listуw i relacji cуrek, była osobą z charakterem, wobec cуrek, nawet
zamężnych, władcza i wymagająca. Przebywała stale za granicą, w Neapolu,
Rzymie, Weronie, Nicei i w Paryżu, gdzie mieszkała najmłodsza siostra
prababki Lory, baronowej Decazes, latem w badach niemieckich i czeskich.
Cуrki dojeżdżały do niej kolejno albo ona zjawiała się u nich na krуtko,
przekraczając niechętnie granicę rosyjską. Mimo trudуw podrуży, mrozуw
rosyjskich, upałуw włoskich, nudy na „wodach”, kuchni hotelowej,
niedbalstwa służby nigdzie nie chciała się osiedlić na stałe, a zwłaszcza stać
się rezydentką w domu ktуrejś z cуrek. Potrzebowała ruchu, zmiany,
niezależności. Je dйteste qu’on se dйrange pour moi![83] – mawiała, ale dzięki
swoim fantazjom deranżowała wszystkich. Co jednak najbardziej niepokoiło
cуrki, to stosunek pani Meyendorff do religii: Je suis trop catholique
pourкtre protestante et trop protestante pourкtre catholique[84] – twierdziła,
wymawiając się w ten sposуb od wszelkich praktyk religijnych.
Pewnego roku w Cannes, w okresie wielkanocnym, korzystając z tak
rzadko im dostępnych nauk światłego pastora, cуrki namawiały matkę, aby
z nimi w Wielki Piątek przystąpiła do komunii. Wynikła stąd awantura
i pomstowanie na ten „okropny protestantyzm” (cette horreur de
protestantisme). Cуrki musiały więc, aby matki nie drażnić, ukrywać przed
nią swoje praktyki religijne, a nawet lektury, zainteresowania oraz stosunki z nabożnymi osobami. Pamiętam prababkę ze starej fotografii w czepku
z riuszką krochmaloną i rurkowaną. Była drobna, sucha, ruchliwa,
towarzyszka do końca niezależna. Mimo że się już chwiała na nogach, nie
chciała, aby ktokolwiek ją podtrzymywał, na żaden fotel inwalidуw się nie
godziła, w chorobie niechętnie kładła się do łуżka (Une fois couchйe – je ne
me releverai plus…[85]). Miała zdolności malarskie, pozostało po niej
mnуstwo akwarelowych pejzaży, o ktуrych wyżej wspomniałam, bo zdobiły
wszystkie nasze domy i mam je żywo w pamięci, mimo że ich popioły
rozwiały się już dawno po świecie.
В 1938 году я все еще нашел миссионерку сестру Пола в Монрепосе, мою тетю.
Мария, приземистая, бородатая и энергичная старушка с глазами, похожими на угли.
Она была хранительницей хозяйственных сувениров. Я обязан ей, что блок планок нашего
их матери и третьей сестре Сонине (Софи) Николаю,
письма, охватывающие, с перерывами, около тридцати лет (1880-1910). Тётя
она доставила мне этот квартал, потому что отчасти это было связано с нашей семьей.
Я даже не смог посмотреть в другие коробки. Все эти письма написаны после
Французский, датируется днями месяца старого и нового стиля, даты года нет.
Читатель знаком только с историческими событиями, здесь и там.
и браки, и смерти в семье. Они достигают года смерти
Тетя Николая (1910), которая, как предполагалось, наша бабушка должна была прожить семь лет, как
последняя из сестер.
Через несколько месяцев после моего визита в Монрепос, вся Карелия,
с Виипури, был включен после советской и финской войны (1939-1940) в состав
Советского Союза. Семейный архив, охраняемый заранее
в Хельсинки, не доступен для меня сегодня, только этот набор,
хранившиеся во время войны в Польше, попали в мои руки в Париже.
В усадьбе с белыми колоннами теперь есть детский дом, второй…
он занят преподавательским составом, романтический парк с останками…
искусственные руины сохранились нетронутыми, только гнилой киоск был заложен.
Китайцы, но новые власти не уважали мертвых, из каменных могил…
Гробы добывали и бросали в море вместе с надгробиями. Остальное .
только крест в скале, вырезанный над могилой Павла, миссионер, последний…
семьи Николаевых из Финляндии.
*
* *
Наш старый дядя Александр Мейендорф, наблюдатель, но…
и с сарказмом, он утверждал, что его тети выходят замуж из покорности…
к своим родителям, они терпели своих мужей с покорностью Божьей воле, и после их смерти,
бесполезные вдовы, оплакивали их до самой смерти. Судя по
от выживших планок, брака нашей бабушки и тёти Чечерин, называемого
Бишон, они были трудными: один вошёл в польско-католическую семью, другой в
Русские и православные, сохраняя глубокую привязанность к вере.
Лютеранская. Их мать, наша прабабушка, Софи из Штакельбергу, судя по всему…
из писем и отчетов своих дочерей, она была человеком с характером, по отношению к дочерям, даже…
женатый, влиятельный и требовательный. Она постоянно была за границей, в Неаполе,
Рим, Верона, Ницца и Париж, где жила младшая сестра…
прабабушка Лоры, баронесса Декатес, летом занимается немецкими и чешскими исследованиями.
Девочки либо приезжали к ней по одному, либо появлялись у них на короткое время,
неохотно пересекает российскую границу. Несмотря на трудности в путешествиях, морозы
Русский, итальянская жара, скука в «водах», гостиничная кухня,
небрежность службы нигде не могла устроиться навсегда, а тем более стать
чтобы быть резидентом в одном из домов для девочек. Ей нужно было двигаться, меняться,
независимость. Je dйteste qu’on se dйrange pour moi! [83] — она говорила, но спасибо…
она издевалась над фантазиями всех. Но что самое тревожное
Дочери, это отношение миссис Мейендорф к религии: католика Je suis trop catholique
pourкtre protestante et trop protestante pourкtre catholique[84] — утверждала она,
тем самым объявляя все религиозные обряды.
Один год в Каннах, в период Пасхи, пользуясь такой
учение светового пастора редко доступно для них, дочери призывали свою маму
с ними в страстную пятницу, она пошла на причастие. Последующий спор
и месть за этот «ужасный протестантизм» (cette horreur de
(протестантизм). Так что девочкам пришлось прятаться от матерей, чтобы не раздражать их.
и даже их религиозная практика, и даже их прочтения, интересы и отношения…
с благочестивыми людьми. Я помню мою прабабушку со старой фотографии в кепке.
с крахмалистой и трубчатой вершиной. Все было хорошо, сухо, мобильно,
компаньонкой до конца. Несмотря на то, что она уже хвастается на ногах, нет…
она хотела, чтобы кто бы ее не держал, никто не стал бы инвалидом в кресле.
она примирялась, в болезни не хотела ложиться спать (Une fois couchye — je ne
я релеверай плюс… Она умела рисовать, то, что от нее осталось.
множество акварельных пейзажей, о которых я упоминал выше, потому что они украшали
все наши дома, и все они живы в моей памяти, хотя их прах…
уже давно разведены.
Do końca umiała prababka radować się morzem południowym, ktуre
tylokrotnie malowała, i cieszyć obfitością kwiatуw francuskiej Riwiery. O jej
młodości, małżeństwie nic nie wiemy, ale jej zdecydowane opinie polityczne
i artystyczne poznajemy z jej nielicznych zachowanych listуw. Zmiany zaszłe
w Rzymie, stolicy zjednoczonych Włoch, a zwłaszcza pomnik wzniesiony na
cześć krуla Wiktora Emanuela, oburzały ją do głębi:
„Tylko co wysłałam list okrężny – pisała – i znуw chwytam piуro, żeby
dać upust memu oburzeniu na temat planуw nowego Rzymu i pomnika
Wiktora Emanuela (…). Należałoby zakazać w imię wszelkich uczuć
sprawiedliwości, historii, sztuki, rozwalać i niszczyć to wieczne miasto,
ktуrego starożytne sławy nie należą tylko do Włochуw. Chciałabym wygłosić
całą filipikę, ale sił mi nie starczy, innych by na to trzeba darуw niż te,
ktуrymi rozporządza moja biedna głowa. Traktować w ten sposуb miasto
należące do całego świata, miasto, ktуre nam skradziono, tak, skradziono
(…). Pomnik – nie, nie ma słуw na podobną ohydę (…). Oburzenie, niestety,
paraliżuje swadę, ktуra mnie poniosła… Rewolucja chciała umieścić go na
Kapitolu, a rewolucja panuje i rządzi (…). Ozdoby tego monumentu
przypominają misterne wykończenie tortуw z wielkich obiadуw francuskich
(…). Sztuka – pisała dalej staruszka – zaginie pod tchnieniem demokracji, o ile w ogуle ma jeszcze coś do stracenia”.
*
* *
Najmłodsza z trzech siуstr, Georgine-Bichon, była chyba najładniejsza;
małego wzrostu jak matka, blondynka o drobnych, łagodnych rysach.
W świecie petersburskim, już po zamęściu starszych siуstr, miała duże
powodzenie, o czym nasz dziadek wspomina w listach do żony. Wydana za
mąż, prawdopodobnie jak i starsze siostry z woli rodzicуw, za młodego
urzędnika Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Bazylego Cziczerina, spędziła
pierwsze lata małżeńskie, do jakiegoś 1868 roku, na placуwkach
zagranicznych, najprzуd w Paryżu, potem w Badenii. Ze wzruszeniem
wspominała ciotka w pуźniejszym liście Księstwo Badeńskie, prosiła siostrę,
ktуra tam się znalazła z matką, aby pozdrowiła od niej uroczą dolinę Badenu,
potok i młyn nad potokiem, kościуł i cmentarz.
Około 1870 roku Bazyli Cziczerin wziął dymisję, z własnej woli czy
z woli cesarza – nie wiadomo, i osiadł z żoną i trojgiem dzieci w Tambowie,
a następnie w majątku Pokrowsk. Jego trzej bracia, Borys, Andrzej
i Waldemar, zamieszkiwali sąsiednie majątki. Przyzwyczajonej do wielkiego
świata petersburskiego, do sąsiedzko-rodzinnego życia Kurlandii, gdzie
Meyendorffowie nieraz spędzali miesiące letnie, do dyplomatycznego
środowiska paryskiego, do kultury Badenii – osiedlenie w tambowskiej
guberni o surowym kontynentalnym klimacie, daleko od wszystkich drуg
międzynarodowych wędrуwek, musiało się wydawać młodej jeszcze kobiecie
losem więziennym. Może inne wchodziły w to elementy, ktуrych nie znamy,
bo z jej listуw wynika jedynie, że te dwanaście lat tambowskich, aż do
śmierci męża w 1882, były blank, puste i jałowe!
„Nie wytrzymałam prуby – pisała do siostry – przez te wszystkie lata myślałam o sobie jedynie, nie byłam żadnym oparciem dla Bazylego
i dlatego Bуg mi go zabrał i dziś, sama, muszę nawiązać nić porzuconą (le fil
tombй а terre)…”
W roku następnym przeniosła się pani Cziczerin z powrotem do
Tambowa, gdzie obaj synowie, Mikołaj i Jerzy, mieli uczęszczać do szkуł.
W Tambowie mieli Cziczerinowie swуj dom i tu znalazła ciotka biurko męża,
jego listy, papiery i dziennik pisany w okresie badeńskim. Zastanowiło ją, na
ile mąż był religijny, jak bardzo zbliżony do luteranizmu, jak wszelkie
stosunki z ludźmi i rozmowy niedotyczące spraw ostatecznych go nużyły.
Przejmował się rуwnież wątpliwościami religijnymi teściowej i radził jej, aby
w chwilach jaśniejszych, chwilach ulgi (de soulagement), pamiętała
dziękować za to Bogu, i wskazywał jej na werset z Listu do Rzymian (1, 21)
[86].
W zapiskach z 1870 roku wspomniał o szczęściu, ktуre mu żona dała, ale
w pуźniejszych latach nie znalazła już podobnego wyznania.
„… te lata mogłyby być inne, gdybym zrozumiała, gdybym wiedziała –
żaliła się – ale jestem zmęczona samooskarżeniem”.
Mnуstwo rozważań nasuwały jej listy pisane do męża, ktуre odczytywała
w wolnych chwilach, czerpiąc z nich, poniewczasie, niejedną naukę.
W Petersburgu powstała, pod wpływem lorda Radstocka, już
wzmiankowanego, sekta religijna pietystуw, zwana od jej założyciela, W.A.
Paszkowa, paszkowcami. Bazyli należał do tej sekty.
Nieszczęśliwa w małżeństwie, bezradna wobec niepowrotnie
zmarnowanej przeszłości, poczuwała się ciotka Bichon do obowiązku
wpajania dzieciom wiary i zasad religijnych, w ktуrych sama znajdowała
wsparcie. Ale dzieci nie lubiły głośnego czytania Biblii ani wspуlnych
modlitw. Lepsze rezultaty odnosiła, apostołując służbę domową i folwarczną.
До самого конца моя прабабушка могла наслаждаться южным морем, которое
она столько раз рисовала и наслаждалась обилием цветов на Французской Ривьере. О ней
молодости, брака, мы ничего не знаем, но ее сильные политические взгляды…
и художественные, мы узнаем из ее нескольких сохранившихся писем. Прошедшие изменения
в Риме, столице Объединенной Италии, и особенно памятник, установленный на
честь короля Виктора Эмануила, возмутила ее до глубины души:
«Только то, что я послала циркулярное письмо, — написала она, — и я собираюсь взять пиво, чтобы
чтобы выразить свое негодование по поводу планов нового Рима и монумента.
Виктор Эмануэль… Это должно быть запрещено во имя всех чувств.
справедливости, истории, искусства и разрушения этого вечного города,
чья древняя слава принадлежит не только итальянцам. Я хотел бы выступить с речью
весь Филипп, но у меня нет сил сделать что-то кроме этого,
что в распоряжении моей бедной головы. Относитесь к городу так
принадлежащий всему миру, город, который у нас украли, да, украли.
(…). Памятник — нет, нет слов для подобной мерзости (…). Возмутительно, к сожалению,
…парализует меч, увлекший меня… Революция хотела одеть его
Капитолий, и революция царит и правит… Украшения этого памятника
напоминают изысканные завершающие штрихи к тортам с великих французских ужинов.
(…). Искусство, — продолжала писать старуха, — исчезнет под дыханием демократии»,
если есть что-то еще, что можно потерять.»
*
* *
Младшая из трех сестер, Джорджин-Бишон, была, наверное, самой красивой;
немного высокая, как мать, блондинка с тонкими, нежными чертами.
В петербургском мире, уже после борьбы старших сестер, у нее были большие
Удачи, как наш дед упоминал в своих письмах к жене. Израсходованный на
муж, вероятно, так же, как и старшие сестры, по воле их родителей, слишком молоды.
чиновник министерства иностранных дел, Базиль Чечерин, потратил
первые годы брака, до 1868 года, на площадях…
за границей, скорее всего в Париже, затем в Бадене. Это с эмоциями
упомянутую в более позднем письме княжества Баден, она спросила свою сестру,
которая была там с матерью, чтобы поприветствовать прекрасную Баденскую долину от нее,
ручей и мельница у ручья, церковь и кладбище.
Около 1870 года Бэзил Чичерин ушел в отставку по собственной воле, или
по воле императора — вы не знаете, и он поселился с женой и тремя детьми в Тамбове,
а затем в усадьбе Покровск. Его три брата, Борис и Андрей.
и Вальдемар, жили в соседних усадьбах. Привыкший к великим
Петербургского мира, к семейно-развлекательной жизни Курляндии, где
Мейендорфы часто проводили летние месяцы, в дипломатических целях.
парижской окружающей среды, культуре Бадена — поселения в Тамбовске.
суровый континентальный климат, далекий от всех проводов.
международных блужданий, должно быть, казалась еще молодой женщиной.
судьба заключённого. Может быть, были и другие вещи, о которых мы не знали,
потому что единственное, что выходит из ее писем, это то, что эти двенадцать тамбовских лет, вплоть до
о смерти вашего мужа в 1882 году, они были пустыми, пустыми и бесплодными!
«Я не могла выдержать желания, — писала она сестре, — все эти годы
Я просто думал о себе, я не поддерживал Бэзила.
и поэтому Бог забрал его у меня, и сегодня, в одиночестве, я должен сделать ле-филь.
…и страшно…»…)
В следующем году миссис Чечерин переехала обратно…
Тамбова, где оба сына, Николас и Джордж, должны были присутствовать на бокалах.
У Чичеринов был свой дом в Тамбове, и здесь тетя нашла письменный стол мужа,
его письма, работы и дневник, написанные в период исследования. Ей было интересно.
как сильно муж был религиозен, как близок к лютеранству.
его отношения с людьми и разговоры, которые не были о заключительных вопросах, устали от него.
Он также позаботился о религиозных сомнениях своей свекрови и посоветовал ей
в мгновениях света, мгновениях облегчения (de soulagement), она вспоминала.
поблагодарить Бога за это и указать ей на стих из Послания к Римлянам (1:21).
[86].
В своих записях от 1870 года он упоминал о счастье, которое дала ему жена, но…
в последующие годы она не нашла похожего вероисповедания.
„… эти годы могли бы быть другими, если бы я понял, если бы знал —
она горевала, но я устал жаловаться на себя.»
Она много думала о письмах, которые написала мужу и которые прочитала.
в свободное время, рисуя на них, в конце концов, много уроков.
В Санкт-Петербурге, под влиянием лорда Рэдстока, был создан уже
упомянутая, религиозная секта Пьета, названная по имени ее основателя, В.А.
Полоски, полоски. Бэзил принадлежал к этой секте.
Несчастный в браке, беспомощный перед лицом непреодолимого…
потерянного прошлого, тетя Бишон чувствовала себя обязанной
привить детям веру и религиозные принципы, в которых она сама находила.
Поддержка. Но детям не нравилось читать Библию вслух, или обычную
молитвы. Она была более успешной в своем служении по дому и на ферме.
„Jakże się czuję upokorzona – pisała do starszej siostry Nicolay – po
czytaniu Pisma Świętego z moimi kobietami. Przed chwilą wynikło
z rozmowy z Anną Wasiliewną, że ona spełnia to, co ja tylko czytam. Jakże
jednolita jest prawda w sercu wierzącego! Mówiła mi, że nasz stary Piotr
Michajłowicz stale czyta Słowo Boże, nic innego, i że nigdy nie wyjdzie
w pole do pracy bez modlitwy i nigdy nie wraca bez dziękczynienia. To, co
im czytam (Deuteronomium VI, 4–9)
[87]
, on tym żyje. Zawsze sobie
wyobrażałam, że ludzie prości, ci, co stawiają świeczki przed obrazami, są
ciemni i nic nie zdobyli. Wciąż ta pycha »uczonych w piśmie«!…”
Obaj synowie ciotki Bichon ukończyli chwalebnie średnie szkoły
w Tambowie, Mikołaj ze złotym medalem, Jerzy z odznaczeniem i pierwszą
nagrodą.
Lato spędzano u stryja Borysa Cziczerina w jego majątku Karauł. Dom
w Pokrowsku, od czasu osiedlenia się rodziny w Tambowie, był zamknięty,
a po ukończeniu gimnazjum cała rodzina miała się przenieść do Petersburga
dla dalszych studiów obu synów. W Petersburgu mieszkały już od kilku lat
starsze siostry pani Cziczerin, Emerykowa Czapska i Mikołajowa Nicolay ze
swoimi dziećmi
[88]
.
Delikatna i chorowita ciotka Bichon w pełni lata zajęła się
przygotowaniem przeprowadzki. Meble, zegary, samowary, kandelabry,
obrazy, portiery, dywany wkładano do skrzyń. Fortepian zapakował
specjalista, zegarmistrz zajął się zegarami, nastąpiła ostatnia konferencja
z malarzem, który miał odmalować dom opuszczony, wypłaty pensji
i strawnego służbie, która wracała na wieś, zajęły dalsze upalne dnie
w zakurzonym Tambowie. Skrzynie zwieziono do składu kolejowego, gdzie
miały czekać na transport, było ich osiemdziesiąt trzy.
„To już nie Tambow – pisała pani Cziczerin do matki – wraz z dziećmi
życie uszło z tego domu (…). Dostałam w sam czas list od Sonine, gdzie pisze
o konieczności tego wyjazdu, o tym, że trzeba się trzymać zasadniczych linii
«Насколько униженным я себя чувствую?» — написала она своей старшей сестре Николаю —
читая Писание с моими женщинами. Минуту назад выяснилось.
от разговора с Анной Васильевной о том, что она выполняет то, что я просто читаю. Как насчёт
истина едина в сердце верующего! Она сказала мне, что наш старый Питер
Михайлович постоянно читает Слово Божье, больше ничего, и что он никогда не выйдет.
в поле без молитвы и никогда не возвращаться без благодарности. То, что
Я читал их. (Второзаконие VI, 4-9)
[87]
он живёт этим. Он всегда
Я представлял себе, что простые люди, те, кто ставят свечи перед картинками, это
в темной комнате, и они ничего не получили. Все еще гордость «книжников»…»
Оба сына тёти Бишона славно окончили среднюю школу.
в Тамбове, Дедушка Мороз с золотой медалью, Ежи с медалью и первый
награда.
Лето было проведено в резиденции дяди Бориса Чечерина в его поместье на Карибах. Дом
в Поковеке, был закрыт с тех пор, как семья поселилась в Тамбове,
и после окончания школы вся семья должна была переехать в Санкт-Петербург.
для дальнейшего обучения обоих сыновей. Они живут в Санкт-Петербурге уже несколько лет.
Старшие сестры миссис Чечен, Чрезвычайная шляпа и Санта-Клаус Николай от
собственные дети
[88]
.
Нежная и тошнотворная тетя Бишон позаботилась о том.
готовимся к переезду. Мебель, часы, самовары, канделябры,
картины, носильщики, ковры были уложены в ящики. Фортепиано упаковано
специалист, часовщик позаботился о часах, прошла последняя конференция.
с художником, который должен был покрасить заброшенный дом, зарплата…
и перевариваемая служба, которая возвращалась в сельскую местность, заняла еще больше жарких дней.
в пыльном Тамбове. Ящики были доставлены в железнодорожное депо, где
они должны были ждать транспорт, их было восемьдесят три.
«Это больше не Тамбов, — писала миссис Чечерин своей матери, — со своими детьми…»
…жизнь ушла из этого дома… Я вовремя получил письмо от Сонин, в котором она пишет.
о необходимости этой поездки, о том, что вы должны придерживаться основных линий.
życia, kiedy ogarnia nas pokusa spojrzenia na to, co się kończy, na tę nić
przeciętą, na ten byt niepowrotny. Ostateczny koniec pewnej epoki, zaczętej
z odrazą, ukończonej z wdzięcznością”.
W listach obu sióstr nie znajdujemy żadnego echa spraw politycznych tak
żywo interesujących starą panią Meyendorff. Ciotka Bichon reagowała
niekiedy uboczną wzmianką na wiadomości ze świata, martwiła się losem
książąt panujących, wygnanych z Wenecji, zastanawiała nad przyszłością
nieszczęśliwego szaleńca, króla bawarskiego Ludwika II, ale ani jednej
wypowiedzi dotyczącej wielkich reform dokonanych i projektowanych za
Aleksandra II, w których szwagier ciotki, Borys Cziczerin, profesor prawa
państwowego na Uniwersytecie Moskiewskim i czynny członek miejscowego
ziemstwa, brał żywy udział. Obszerne listy Borysa, pisane do brata Bazylego,
kiedy był radcą w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, w okresie reformy
włościańskiej, komunikowano w odpisach carowi. Borys Cziczerin był
jednym z wychowawców następcy tronu, Mikołaja Aleksandrowicza,
towarzyszył mu w jego podróży za granicą i przebolał śmierć tego zdolnego
i pełnego obietnic na przyszłość młodzieńca. Po zabójstwie Aleksandra II
profesor Cziczerin sądził, że reformy są konieczne, domagał się nie
konstytucji, ale Rady Państwa, do której byłoby dopuszczone i ziemiaństwo,
szlachta prowincjonalna, przedstawiciele ziemstw, dla zneutralizowania sfer
dworskich. Sądził, że rząd w rozbracie z ziemią jest bezsilny, a ziemia
w rozbracie z rządem – bezpłodna. Rewolucjonistów miał jednak Cziczerin
za wyrzutków rodzaju ludzkiego i radził zwalczać ich z niezłomną energią.
Jako liberalny zachowawca nie znalazł jednak poparcia ani z jednej, ani
z drugiej strony. Lewicowy, a następnie bolszewicki historyk, Pokrowskij,
nazywa go tambowskim poł-krepostnikom[89]
, a na prawicy przezywano obu
braci les Girondins en herbe
[90]
, albo les rougeâtres (czerwonawi).
Żadnej w listach wzmianki o zabójstwie cara 1/13
[91] marca 1881 roku ani
жизни, когда нам хочется посмотреть на то, что заканчивается, эта нить…
за это необратимое существование. Окончательный конец эры, которая началась
с отвращением, завершённый благодарностью».
В письмах двух сестер мы не находим отголоски политических вопросов, так что
очень интересной старой миссис Мейендорф. тётя Бишон отреагировала
иногда в новостях из мира, она беспокоилась о судьбе.
царствующие князья, изгнанные из Венеции, задавались вопросом о будущем…
несчастный сумасшедший, король Людовик II Баварский, но не один.
заявление об основных реформах, которые были проведены и запланированы в целях
Александра II, чей шурин тети, Борис Чечерин, профессор права.
Московский государственный университет и активный член местных
земли, он принял активное участие. Обширные письма от Бориса, написанные его брату Василию,
когда он был советником в Министерстве иностранных дел, в период реформ…
Царь был проинформирован в копиях. Борис Чечерин был
один из наставников наследника престола, Николай Александрович,
сопровождали его в заграничных путешествиях и пережили смерть талантливого.
и полон обещаний на будущее молодого человека. После убийства Александра II
Профессор Чечерин считал, что реформы необходимы, он требовал нет.
Конституции, но Государственного совета, в который он будет принят, и землевладельцев,
провинциальное дворянство, представители земель, для нейтрализации сфер.
суда. Он считал, что правительство в разоружении бессильно, а земля…
в беспорядке с правительством, бесплоден. Но революционеры были Чечней
для изгоев человечества и советовал бороться с ними с нерушимой энергией.
Однако, как либеральный консерватор, он не нашел поддержки ни у того, ни у другого.
с другой стороны. Левый, затем большевистский историк, Покровский,
он называет это «Тамбовские полукровки».
и справа, оба были названы
братья Жирондины в Арме.
[90]
или les rougeâtres.
В письмах нет упоминания об убийстве царя 1/13.
[91] Март 1881 года или
o pięciu szubienicach, wzniesionych 5/17 kwietnia tegoż roku w Petersburgu.
Zamachowcy pochodzili z różnych warstw społecznych: Żelabow był
chłopem, Zofia Perowska – szlachcianka, z rodziny dygnitarskiej, Kibalczycz
– syn popa, Rysakow – student, z mieszczaństwa, Michajłow – robotnik.
Wszystkim na czarną, więzienną odzież zawieszono na piersiach tablicę
z napisem CAROBÓJCA i przewieziono ich z więzienia na plac stracenia na
wysokich wozach. Już na podium szubienicznym, przed narzuceniem całunu
z kapturem, Żelabow i Michajłow podeszli do Perowskiej i pożegnali ją
pocałunkiem.
Te braki w zachowanej korespondencji należy przypisać względom
cenzury, dla listów zagranicznych jeszcze surowszej, albo okresom, gdy
siostry mieszkały wspólnie w Petersburgu.
Po zabójstwie cara więzienia się zapełniły, wyroki były na śmierć albo na
dożywotnią katorgę, zamienianą niekiedy na wieloletnie więzienie
w twierdzy Pietropawłowskiej lub Szlisselburskiej, gdzie więźniowie
w podziemnych lochach umierali, przeważnie w ciągu dwóch lat, na gruźlicę.
Borys Cziczerin liczył wówczas, że go powołają na odpowiedzialne
stanowisko do Petersburga; chciał jedynie ukończyć pracę o socjalizmie.
Tegoż 1881 roku został wybrany na prezydenta miasta Moskwy. Pełen
energii objął to odpowiedzialne stanowisko, zajął się uporządkowaniem
miasta i przygotowaniem wystawy, na którą miał zjechać Aleksander III
z rodziną.
Na bankiecie wydanym dla cesarza wygłosił Cziczerin jako gospodarz
i prezydent miasta mowę, w której wzywał do jedności i pogotowia na
życzenie monarchy. Mowa nie podobała się Aleksandrowi. Cziczerin popadł
w niełaskę. Reakcja brała górę, zmienił się skład rządu, szereg ministrów
dymisjonowano. Żadnej wybieralnej Rady Państwa być nie miało,
o konstytucji nie było mowy. „Konstytucja? – miał powiedzieć Aleksander
около пяти виселиц, воздвигнутых 5/17 апреля того же года в Санкт-Петербурге.
Бомбардировщики пришли из разных социальных слоев: Żelabow был
крестьянка, Зофия Перовская — дворянка, из сановной семьи, Кибалчич.
— Сын эстрады, Рысаков — студент, из буржуазии, Михайлов — рабочий.
У каждой черной тюремной одежды на груди висит табличка.
с надписью «КАРОБОДЖКА», и они были доставлены из тюрьмы на место казни по адресу
высоких машин. Уже на подиуме виселицы, перед тем, как наложить плащаницу.
с капюшоном, Żelabow и Михайлов подошел к Перовской и попрощался с ней.
поцелуй.
Эти недостатки в сохраненной корреспонденции должны быть объяснены следующими причинами
цензуры, для иностранных писем еще более суровых, или периодов, когда
сестры жили вместе в Петербурге.
После убийства царя, тюрьмы были заполнены, приговоры были либо к смерти, либо к
пожизненный калека, иногда превращаемый в тюрьму на длительный срок.
в Петропавловской или Шлиссельбургской крепости, где заключенные
в подземных подземельях они умерли от туберкулеза, в основном в течение двух лет.
Борис Чичерин надеялся, что тогда его назначат ответственным.
пост в Петербург, он просто хотел закончить работу над социализмом.
В 1881 году был избран президентом города Москвы. Полный текст
…взял на себя эту позицию ответственности, позаботился о заказе…
город и подготовка выставки, на которую должен был спуститься Александр III.
с твоей семьей.
На банкете для императора, он выступил с речью Чечерина в качестве хозяина.
и речь президента города, призывающая к единству и к скорой помощи для
желание монарха. Александру не понравилась речь. Чечерин пал.
в немилости. Реакция захватывала власть, состав правительства менялся, несколько министров…
ушел в отставку. Избранный Государственный совет не был,
Речь не шла о конституции. «Конституция»? — Александр должен был сказать
generałowi Baranowowi – car rosyjski miałby przysięgać jakimś bydlętom
(skotam)?…” Na raporcie o surowych środkach stosowanych w Niemczech
przeciwko nihilistom zanotował Aleksander III: „Oby ministrowie nasi
i każdy Rosjanin zrozumieli, jakie jest nasze położenie, tak jak je rozumie
Bismarck, i nie zajmowali się fantazjami nieziszczalnymi i parszywym
liberalizmem”
[92]
.
Zdaniem Cziczerina, sfery petersburskie się zużyły. „Z tą zgnilizną chce
Pan ratować Rosję?” – pisał do Pobiedonoscowa.
Dotknięta do żywego ciotka Bichon oburzyła się:
„Borys niebezpieczny, bardziej niebezpieczny od tych intrygantów, ludzi
nierzetelnych, nicponiów, których się awansuje? Nieoficjalnie nakazują mu
podać się do dymisji!”.
„… powstały całe złoża interpretacji (mowy Borysa), złoża oszczerstw…
Ani słowa w ciągu dwóch miesięcy i, ni stąd ni zowąd, przysyłać tego
rodzaju nakaz! – donosiła żona Borysa, Alexandrine
[93]
, z Moskwy. – Bez
wahania postanowiliśmy spędzić zimę w Karaule. Jesteśmy całkiem
spokojni”.
Z teściową brata, panią Meyendorff, mógł Borys Cziczerin rozważać
zagadnienia polityczne, mimo że nie podzielał jej skrajnie reakcyjnych
poglądów.
„Gdyby istniało jeszcze choć trochę poczucia prawa na świecie – pisała
staruszka, z właściwą jej gwałtownością – zamiast podawać do wierzenia
takie niedorzeczności jak prawa ludów, wola narodowa!!! Złudy, dobre dla
głuptaków, produkt dzisiejszej epoki”.
Ale w imię tych pojęć, w imię godności człowieka, prawa ludu i woli
narodów, najlepsi ginęli na szubienicach i szli masowo na syberyjską
katorgę.
Генералу Баранову — русский царь поклялся бы какому-нибудь скоту…
(Я скотчу)?….» О докладе о строгих мерах, применяемых в Германии.
против нигилистов отметил Александр III: «Пусть наши министры
и каждый русский понял нашу позицию, как он ее понимает.
Бисмарк, и они не имели дело с фантазиями, которые нерушимы и гнилы.
либерализм
[92]
.
По словам Чечерина, петербургские сферы изношены. «С этим распадом он хочет
Ты спасаешь Россию?» — он писал Победносцовой.
Тетя Бишон, к которой прикасались живыми, была возмущена:
«Борис опасен, более опасен, чем эти интриги, люди…
ненадежные, ненадежные, неинтересные, неинтересные люди, которые продвигаются по службе? Неофициально, они приказывают ему
«уйти в отставку!
„… …целое месторождение интерпретации (речь Бориса), месторождение клеветы…
Ни слова за два месяца и, ни с того ни с сего, отправьте вот это.
своего рода ордер! — сообщила жена Бориса, Александрин.
[93]
…из Москвы. — Без .
сомневаясь, что мы решили провести зиму на Карибах. Мы вполне
тишина».
Со свекровью своего зятя, миссис Мейендорф, Борис Чечерин мог бы рассмотреть возможность того.
политические вопросы, хотя и не разделял его крайних реакционеров.
взглядов.
«Если бы в мире еще было хоть какое-то чувство права», — писала она.
старушка, со своей собственной жестокостью —
такой бред, как законы народа, воля народа! Лживый, хороший для
глупого, продукта сегодняшнего дня.»
Но во имя этих понятий, во имя человеческого достоинства, прав и воли людей…
лучшие из них умерли на виселице и массово отправились в Сибирь.
калека.
Borys Cziczerin, wyłączony z życia politycznego, wrócił do pióra,
opracowując swoją teorię ewolucjonizmu.
W ciągu letnich pobytów w domu braterstwa ciotka Bichon, zwolniona
z odpowiedzialności za własny dom, obserwowała otoczenie:
„Karauł jest tak piękny – pisała – wszędzie ład bezbłędny, życie proste
w ramie wytwornej, nie brak ani służby, ani koni dla spełnienia wszelkich
naszych życzeń. Nasi chłopcy idą o zmroku na połów sandaczy, wracają
około dziesiątej o księżycu, nawet gdy nic nie złowią, to dla nich uciecha. Po
dniu upalnym wyjeżdżamy na łąki, dla ochłody. Posiłki podawane są pod
drzewami, obiad na tarasie, kąpiel w rzece na zmianę, panie, potem
panowie…”
Objeżdżając sianokosy, ciotka zaobserwowała, czym się posilali kosiarze,
siedząc gromadkami w cieniu wozów: duże pajdy razowca, solona ryba,
rwana na kawałki, podlana kwasem białawym, niekiedy kasza prosiana
w glinianym garnku. Posiłki chłopów kurlandzkich – zdaniem ciotki – były
apetyczniejsze z ich gęstym, kwaśnym mlekiem.
Z nastaniem dłuższych wieczorów, albo w niepogodę, rodzina zbierała się
w salonie dla wspólnej lektury; ciotka wspomina o czytaniu żywota Jana
Chryzostoma.
Borys Cziczerin najczęściej się wyłączał – pisała ciotka – pracował, nie
był towarzyski ani rozmowny, ale pewnego wieczoru odczytał zebranym
wspaniałe wiersze Puszkina, fragment dający wizję Aleksandra i Napoleona.
Któregoś dnia całe towarzystwo odwiedziło sąsiednie gospodarstwo
Wojejkowów, oddalone tylko o piętnaście wiorst od Karaułu, ale położone po
przeciwnej stronie rzeki Worony. Pokazano tam gościom wspaniałe owce
rasy rambouillet; były sprowadzone wprost z Francji: pięćdziesiąt owiec
i jeden baran. Trzoda chlewna składała się z angielskich świń, o zadartych
Борис Чечерин, вне политической жизни, вернулся к своему загону,
развивая свою теорию эволюционизма.
Во время своего летнего пребывания в доме братства, тетя Бишон, уволила
из чувства ответственности за свой собственный дом, она наблюдала за своим окружением:
«Карусель так прекрасна, — писала она, — безупречный порядок везде, простая жизнь».
в изысканной раме, нет недостатка ни в обслуживании, ни в лошадях, чтобы удовлетворить любые
наши пожелания. Наши мальчики идут на рыбалку за тандерами в сумерках, возвращаются.
около десяти часов на луне, даже если они ничего не поймают, они рады за них. После
в жаркий день, мы выходим на луг, чтобы остыть. Питание подается в разделе
деревья, обед на террасе, купание в реке для разнообразия, дамы, затем…
Джентльмены…»
Во время обхода стогов сена, моя тётя видела, что едят газонокосилки,
сидя в тени телег: большие бритвы, соленая рыба,
разорванные на куски, политые беловатой кислотой, иногда кашей.
в глиняном горшке. Питание курдских крестьян, по словам моей тети, было
более аппетитные с их густым, кислым молоком.
С появлением более длинных вечеров или в плохую погоду, семья собиралась…
в гостиной для общего чтения; моя тётя упоминает, что читала жизнь Джона.
Хризостома.
Борис Чечерин обычно выключался, — писала его тетя, — работая, а не…
он был общительным и разговорчивым, но однажды вечером он зачитал аудитории.
Замечательные стихи Пушкина, фрагмент, дающий видение Александра и Наполеона.
Однажды вся компания побывала на соседней ферме.
Семья Воейков, всего в пятнадцати кусочках от Карибских островов, но расположена после того как
на противоположном берегу Вороны. Гостям показали прекрасных овец.
породы рамбуйе; их привезли прямо из Франции: пятьдесят овец.
и один баран. Свиньи были сделаны из английских свиней, с порванным
nosach, prawie bez sierści. Hodowano tu również piękne konie.
Klimat kontynentalny Rosji środkowej dawał się we znaki, we dnie
słońce paliło, muchy były uprzykrzone, wieczory przynosiły ochłodę,
dolegały za to roje komarów.
*
* *
Najmłodszy szwagier, Andrzej Cziczerin, zakładał park w swojej
posiadłości Periksa; do brzóz, które już zastał, dosadzał lipy i sosny, planując
otwarte w dal perspektywy.
W opisy lata w Karaule, jego rozrywek, lektur i prac, wplata ciotka uwagi
o partii Gladstone’a, która „szczęśliwie” nie zdobyła większości
w parlamencie angielskim, wspomina o sprawie białej flagi, której żądał
hrabia de Chambord, ostatni potomek starszej linii Burbonów, przekreślając
tym swoje szanse do tronu, o poczynaniach hrabiego Paryża, którego Borys
uważał za człowieka przewrotnego i nierzetelnego (fourbe), podobnie jak
jego dziadka, Philippe Egalité. „Obiecał, wracając do Francji, że będzie tylko
jednym więcej obywatelem… – i słowa nie dotrzymał” – twierdził Borys.
W dzień wyjazdu ciotki do Tambowa wybuchł pożar w pobliskiej wsi.
Natychmiast zaprzężono konie do pompy, zwołano pogotowie służby
folwarcznej i ruszono na wieś. Zewsząd zbiegali się ludzie i konie galopem.
„Nic nie ma pięknego w tych wiejskich pożarach – zauważyła ciotka
Cziczerin – czerwień płomienia jest brzydka, zmieszana z kłębami czarnego
dymu. Nie było wiatru, cztery domy się spaliły, nie więcej…”
Pożar na wsi, trzask walących się krokwi, wycie kobiet, krzyk mężczyzn
ratujących chudobę
[94]
, płacz zgarnianych do kupy dzieci – straszne to
widowisko, ale ciotka zdawała się oczekiwać wrażeń estetycznych
z wiejskiego pożaru i była zawiedziona. Cztery chaty spłonęły, cztery rodziny
носы, почти нет волос. Здесь также разводили прекрасных лошадей.
Континентальный климат центральной России был очень плохим, на дне.
Солнце горело, мухи становились неприятными, вечера были прохладными,
…и был затронут рой комаров.
*
* *
Младший шурин, Анджей Чичерин, основал парк в своем
поместья Перикса; он сажал липы и сосны на найденных им березах, планируя…
открытыми для далекого будущего.
Тётушкины ноты вплетены в описания Карибского лета, его развлечений, чтений и произведений.
о вечеринке Глэдстоуна, которая, к счастью, не завоевала большинства.
в английском парламенте, упоминает случай с белым флагом, который он требовал.
граф де Шамборд, последний потомок старой линии Бурбона, пересекающий
все равно, ваши шансы подняться на трон, о действиях парижского графа, которого Борис
он считал себя извращенцем и ненадежным человеком (четыре раза), как и
его дедушка, Филипп Эгалите. «Он обещал, возвращаясь во Францию, что только
еще один гражданин… — …и он не сдержал своего слова.» — Борис утверждал.
В день отъезда тети в Тамбов был пожар в близлежащем селе.
Сразу же привязали лошадей к насосу, вызвали скорую помощь.
и они переехали в деревню. Люди и лошади собирались со всех концов света галопом.
«В этих деревенских пожарах нет ничего прекрасного», — отметила моя тётя…
Красное пламя уродливо, смешанное с облаками черного.
дыма. Не было ветра, сгорели четыре дома, не было больше…»
Сельский пожар, треск стропил, женщины воюют, мужчины кричат.
прижимистый
[94]
плач детей, собранных вместе, ужасен.
шоу, но моя тетя, похоже, ожидала эстетического опыта.
от деревенского пожара, и она была разочарована. Четыре сожженные хижины, четыре семьи
zostały bez dachu – nie więcej… I wyjazd pani Cziczerin był nieco opóźniony
tym pożarem.
A jednak ciotka nie była obojętna na losy otaczających ją ludzi. We
dworze pokrowskim leczono chorych i opatrywano skaleczonych, podobnie
jak gdzie indziej, ciotka odwiedzała nawet cięższe niemoce na folwarku, ale
istotnego porozumienia z ludem nie było; na przeszkodzie stały,
prawdopodobnie, inna narodowość, a zwłaszcza różnica wyznania. Więzy
Borysów z ludem okolicznym były bliskie i szczerze patriarchalne. W tym
oto liberalno-zachowawczym środowisku wzrastał Jerzy Cziczerin,
późniejszy towarzysz Lenina, pierwszy komisarz spraw zagranicznych
w jego rządzie, entuzjasta poezji i znawca muzyki. Czy i na ile byt
tambowskiego ziemiaństwa określił jego świadomość?
Ojciec nasz pamiętał go małym chłopcem, za małym, aby siedzieć przy
stole, klęczał więc na krześle i zatkawszy sobie uszy rękoma, czytał historię
papiestwa, a jego babka, sceptyczna pani Meyendorff, obserwując chłopca,
stwierdziła: Ce sera quelqu’un!… (To będzie ktoś!).
Po kilku dalszych latach syn Mikołaj objął Pokrowsk, matka dojeżdżała
do niego, zamieszkując dom administratora. W październiku 1897 roku, po
odwiedzeniu chorej, w czworakach, zapadła na infekcyjne zapalenie płuc
i umarła po dwutygodniowej chorobie, 13 listopada; miała lat sześćdziesiąt.
Duchowny prawosławny, którego ciotka poznała i polubiła w którymś z lat
głodowych, modlił się przy konającej, wraz z całą rodziną, pastor
sprowadzony z Tambowa udzielił jej komunii, serce słabło. Je vous prie à
vous… de penser… (Proszę was, o sobie… myśleć…). To były jej ostatnie
słowa.
„Cała wioska modliła się przy niej – pisała Alexandrine Cziczerin do pani
Nicolay (siostry zmarłej) – przychodzą nawet ludzie z dalszych stron, jest
jakaś wielkość patriarchalna w tej prostocie i szczerości, głębokie skupienie
…остались без крыши — больше нет… И отъезд миссис Чечерин несколько задержался.
с этим пожаром.
И все же твоя тетя не осталась равнодушной к судьбе окружающих ее людей. На сайте
в поместье покера лечили больных и раненых.
как и в других местах, моя тётя навещала на ферме ещё более тяжёлую импотенцию, но…
С народом не было достигнуто никакого существенного согласия, были и препятствия,
возможно, другая национальность, особенно разница в религии. Галстуки
Борис и окружающие были близки и искренне патриархальны. В том числе
Эта либерально-пространственная среда выросла в Ежи Чичерине,
позднее товарищ Ленин, первый комиссар по иностранным делам
в своем правительстве, любитель поэзии и музыкальный эксперт. Будет ли существовать и в какой степени
тамбийского дворянства определило его сознание?
Наш отец помнил его, как маленького мальчика, слишком маленького, чтобы сидеть на
поэтому он встал на колени на стуле и закрыл уши руками, он прочитал историю.
и его бабушка, скептически настроенная миссис Мейендорф, наблюдает за мальчиком,
Она сказала: Ce sera quelqu’un!…. (Это будет кто-то!)
Еще через несколько лет сын Николай занял Покровск, мать ехала на работу.
к нему, живущему в доме администратора. В октябре 1897 года, после
навестить больную женщину на четвереньках, которая заразилась инфекционной пневмонией.
и умерла после двухнедельной болезни, 13 ноября; ей было шестьдесят.
Православный священник, чья тетя встречалась и любила в один из лет.
голодный, молящийся со своей смертью, со всей своей семьей, пастор.
привезенная из Тамбова, дала ей причастие, ее сердце ослабевало. Je vous prie à
Вы… …де Пенсер… (Я спрашиваю тебя, о себе… подумай…). Это были ее последние
слова.
«Вся деревня молилась вместе с ней», — писала Александрин Чичерин даме.
Николай (сестра покойного) — даже люди из дальнего зарубежья приезжают, это
некое патриархальное величие в этой простоте и искренности, глубокой сосредоточенности…
ją otacza. Oby Bóg dał Pani, po tym ciężkim doświadczeniu, ten Pokój, co Ją
otacza i którym jesteśmy przeniknięci”.
Służba i chłopi pokrowscy zanieśli trumnę aż na stację, odległą o sześć
wiorst. Paweł Nicolay i Karol Czapski przyjechali na pogrzeb do Tambowa.
Siostry nie mogły dojechać, jedna mieszkała wtedy w Krakowie, druga
w Petersburgu, a ponadto była sroga zima.
„Zostałyśmy już tylko dwie – pisała babka nasza do pozostałej siostry –
jakże nam będzie jej brakować. Taka będąc słaba, ile zdołała zdziałać
w latach głodowych, na ile trudów była wystawiona, na jakie mrozy,
niewygody, ile łez otarła, oby Bóg dał jej wieczne odpoczywanie, a nas
przygotował do przebycia ciemnej doliny śmierci (the valley of the shadow of
death)”
[95]
.
Dzieci pani Cziczerin, Jerzy i Zofia, patrioci rosyjscy, stanęli od młodości
po stronie ludu. Jerzy poświęcił się polityce i rewolucji, Zofia szkolnictwu
mniejszości narodowych w Rosji europejskiej i azjatyckiej.
W roku 1898 klęska głodowa nawiedziła ponownie tambowską gubernię.
Wtedy to Zofia Cziczerin, znana nam z listów matki jako słabego zdrowia,
kapryśna panienka, zdobyła pełnomocnictwa, fundusze i zjechała w końcu
zimy z Petersburga do Pokrowska, aby zorganizować pomoc na przednówku.
Chodziło, przede wszystkim, o ratowanie bydła i koni potrzebnych do
wiosennych zasiewów, ginęły z braku paszy, a poszycia chat już poszły do
żłobów. I oto chorowita Mimi wykazała na tym trudnym posterunku
wyjątkową energię i przytomność umysłu. Wykłócała się z miejscowymi
urzędnikami, kierowała rozdziałem produktów, objeżdżała sama głodne wsie,
żeby naocznie stwierdzić potrzeby ludności. Kiedy lody ruszyły i drogi stały
się nieprzebyte, chłopi obiecywali, że ją na rękach przeniosą, byle tylko
dotarła do ich wiosek. W listach słanych do Petersburga zalecała usilnie dbać
o zdrowie brata Jerzego i wysłać go na kurację za granicę, nie zważając na
это окружает ее. Пусть Господь даст тебе, после этого тяжелого опыта, этот мир, который окружает ее.
и которыми мы проникли.»
Слуги и крестьяне забрали гроб до станции, в шести милях отсюда.
бурундук. Павел Николай и Кароль Чапский приехали в Тамбов на похороны.
Сестры не смогли туда добраться, одна жила в Кракове в то время, другая…
в Санкт-Петербурге, и это была суровая зима.
«Нас осталось только двое», — писала бабушка другой сестре.
как сильно мы будем скучать по ней. Какой бы слабой она ни была, как много ей удалось сделать.
в годы голода, сколько ей пришлось потрудиться, какие морозы,
неудобства, сколько слез она стерла, пусть Бог даст ей вечный покой, и нам…
готовый пересечь долину тени
смерть)».
[95]
.
Дети госпожи Чечерин, русские патриоты Джордж и Софи, стоят с юных лет.
на стороне людей. Ежи посвятил себя политике и революции, Софи — учебе.
национальные меньшинства в европейской и азиатской части России.
В 1898 году голод снова поразил Тамбскую губернию.
Это было тогда, когда Зофия Чичерин, известная нам по письмам матери, была нездорова,
Капризная леди, она получила доверенности, деньги и, наконец, спустилась вниз.
из Санкт-Петербурга в Покровск, чтобы договориться о помощи в предзимний период.
Идея состояла, прежде всего, в том, чтобы спасти скот и лошадей, которые должны были
яровых посевов, умер от недостатка корма, а крышки избушек уже ушли в
детских садов. И вот больная Мими появилась на этом трудном аванпосте…
исключительная энергия и сознание разума. Она спорила с местными
Клерки, она отвечала за раздачу продуктов, в одиночку путешествовала по голодным деревням,
чтобы самим убедиться в потребностях населения. Когда началось мороженое и дороги стояли
они были непроницаемы, крестьяне обещали двигать его на своих руках до тех пор.
добрались до своих деревень. В своих приветственных письмах в Санкт-Петербург, она рекомендовала ей позаботиться о том.
о здоровье брата Джорджа и отправить его на лечение за границу, независимо от того.
koszta, młodszego brata nie chciała mieć przy sobie, wolała sama sobie
radzić i nie być krępowana jego brakiem decyzji.
W późniejszej pracy swojej poznała urzędnika Ministerstwa Oświecenia
Publicznego, Bobrownikowa, którego poślubiła. Byli już wtedy niemłodzi,
zbliżyła ich wspólna idea, stanowili wzruszająco dobraną i kochającą parę.
Jerzy po ukończeniu historyczno-filologicznego fakultetu na
Petersburskim Uniwersytecie pracował w archiwum Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. W 1904 roku brał jakoby udział w ruchach rewolucyjnych, a
w 1905 emigrował. Wrócił do kraju dopiero po rewolucji październikowej
1917 roku, wezwany przez Lenina.
W 1921 roku, w liczbie kilkudziesięciu rewolucyjnych armii w Rosji
najliczniejsza, licząca około pięćdziesięciu tysięcy ochotników, była armia
tambowska. W tym samym roku spadła znów na Rosję, rozdartą frontami
wojny domowej, klęska głodowa. Ogarnęła dorzecze Wołgi, południowy
Ural i część Ukrainy. Miliony ludzi, porzucając swoje siedziby, błądziło po
kraju. Dwory były już dawno spalone, parki wyrąbane, wełniste owce
rambouillet i świnie yorkshiry zjedzone – zdarzały się wypadki kanibalizmu.
Akcja ratownicza Hoovera była wydatna, ale wszyscy, którzy
współpracowali z tą organizacją, ulegli następnie najcięższym represjom,
oskarżeni o akcję szpiegowską. W tambowskiej guberni wybuchły bunty na
skutek drakońskich rekwizycji żywności. Lenin przyjął w lutym tegoż 1921
roku delegację chłopów z tego terenu i w najdrobniejszych szczegółach
informował się o przyczynach rozruchów, wkrótce potem ogłoszona została
Nowa Ekononomiczna Polityka (NEP); chodziło o ukrócenie władzy
szalejącej Czeka
[96]
i stworzenie czasowego odprężenia.
Jerzy Cziczerin, obywatel ziemi tambowskiej, syn zagubionej
w rosyjskim świecie Niemki-luteranki, był wtedy u władzy i bliski Lenina.
стоимость, младший брат не хотел быть с ней, она предпочитала быть сама по себе.
советовать и не стесняться своего отсутствия решения.
В своей поздней работе она встретилась с чиновником из Министерства Просвещения.
Публичный, Бобровник, за которого она вышла замуж. К тому времени они уже были молоды,
они были очень трогательной и любящей парой.
Ежи, после окончания историко-филологического факультета на
Санкт-Петербургский Университет работал в архивах Министерства
Иностранный. В 1904 году он якобы участвовал в революционных движениях, и
в 1905 году он эмигрировал. Он вернулся в Польшу только после Октябрьской революции
1917, позвонил Ленин.
В 1921 году в составе нескольких десятков революционных армий России
самым многочисленным, с около пятидесяти тысячами добровольцев, была армия.
Тамбовская. В том же году она вернулась в Россию, разорванная на части фронтами.
гражданская война, голод. Она обогнала Волжский бассейн, южную…
Урал и часть Украины. Миллионы людей, покидая свои места, блуждали вокруг
страны. Усадьбы давно сожжены, срублены парки, шерстяные овцы…
Рамбуйе и Йоркширты съели — случились несчастные случаи с каннибализмом.
Спасательная операция Гувера была значительной, но все те, кто
Они сотрудничали с этой организацией, затем подверглись самым жестоким репрессиям,
обвиняемый в шпионаже. В провинции Тамбур было восстание…
эффект от драконовских заявок на еду. Ленин принял в феврале 1921 года
делегация крестьян из района и до мельчайших деталей
проинформирована о причинах беспорядков, вскоре после этого было объявлено.
Новая экономическая политика (НЭП); речь шла об урезании власти.
Разбушевавшаяся щека
[96]
и создание временного расслабления.
Ежи Чичерин, гражданин тамбурской земли, сын погибшего…
в русском мире немецкой женщины-лютеранки, он был тогда у власти и был близок к Ленину.
„Cziczerin – wyraził się o nim dyktator – świetny pracownik, sumienny,
rozumny, dobrze zorientowany, takich ludzi należy cenić”
[97]
.
W 1904, przewidując rewolucję, Jerzy Cziczerin pisał do Mariana
Zdziechowskiego o strasznym położeniu kraju.
„Nieprzyjaciel zewnętrzny uderzył na nas, a nieprzyjaciel wewnątrz nas
gnębi. Rosja stanie się pustynią, lud rosyjski wyginie…”
W 1921 ta przepowiednia spełniała się na jego oczach, ale rewolucja była
zapalona i miała ogarnąć całą Europę, a o to wtedy chodziło bolszewikom
i komisarzowi Cziczerinowi.
Cziczerin pozostał na stanowisku komisarza spraw zagranicznych do
1930 roku; nie godząc się z poglądami Stalina na politykę międzynarodową,
podał się do dymisji. Po nim nastąpił Litwinow. Aleksander Weissberg,
znakomity fizyk, w owe lata członek partii komunistycznej, spotkał
Cziczerina w Moskwie około 1931 roku i zapytał, dlaczego nie korzysta ze
swych praw do domu zasłużonych bolszewików. Cziczerin odpowiedział:
„Nie chcę mieć nic wspólnego z tą kanalią (swołoczju)”.
Umarł samotny, w wielkim niedostatku, w 1936 roku, roku pierwszej fali
czystek stalinowskich. Wyrok śmierci ominął go – nie był groźny, bo
zapomniany, grał na fortepianie i pisał żywot Mozarta, podobno pił. Jedyna
jego opiekunka, stara kucharka, pozostała mu wierna do śmierci.
Stryj Jerzego, profesor Borys Cziczerin, zmarł w 1904, przed
ogłoszeniem konstytucji tyle lat oczekiwanej i spodziewanej.
[83] (fr.) Nie cierpię, kiedy wszyscy się mną zajmują.
[84] (fr.) Jestem zbyt katoliczką, aby być protestantką, i zbyt protestantką, aby być
katoliczką.
[85] (fr.) Jeśli raz się położę – już więcej nie wstanę.
znikczemnieli w myślach swoich, i zaćmiło się bezrozumne serce ich”.
[87] „Słuchajże, Izraelu: Pan Bóg nasz, Pan jeden jest. Będziesz tedy miłował Pana
Boga twego ze wszystkiego serca twego (…), a będą te słowa w sercu twoim (…) i będziesz
je często przypominał synom twoim (…) i napiszesz je na podwoju domu twego”.
[88] Tu następuje szereg luk w korespondencji sióstr.
[89] (ros.) półpańszczyźnianym panem
[90] (fr.) zielonymi żyrondystami
[91] Podwójne daty oznaczają stan sprzed reformy gregoriańskiej (1917) i po niej.
[92] J. Kucharzewski, Z Raportu Saburowa.
[93] Aleksandra Aleksiejewna z d. Kapnist, rodzina pochodzenia greckiego, osiadła na
Ukrainie.
[94] chudoba – skromny dobytek
[95] Z Psalmu 23, 4: „Choćbym też chodził w dolinie cienia śmierci, nie będę się bał
złego, albowiemeś Ty ze mną…”.
[96] Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem
(pot. Czeka) – policja polityczna sowieckiej Rosji
[97] Dipłomaticzeskij Słowar’, t. III, Moskwa 1964.
«Диктатор, — сказал диктатор, — великий работник, добросовестный».
разумные, хорошо информированные, такие люди должны цениться».
[97]
.
В 1904 году, предвосхищая революцию, Ежи Чичерин написал Мариану…
Здзеховский с ужасным местоположением страны.
«Внешний враг поразил нас, а враг внутри нас
…угнетает. Россия станет пустыней, русский народ умрет…»
В 1921 году это пророчество сбылось перед его глазами, но революция была
и он должен был охватить всю Европу, и это то, что большевики были в то время.
и комиссар Чечерин.
Чечерин оставался комиссаром по иностранным делам до тех пор.
1930 год; не согласен со сталинскими взглядами на международную политику,
подал в отставку. За ним следовал литовец. Александр Вайсберг,
отличный физик, в те годы член коммунистической партии, встретил
Чечня в Москве около 1931 года и спросила, почему она не пользуется
их прав на дом заслуженных большевиков. Чечерин ответил:
«Я не хочу иметь ничего общего с этим ублюдком».
Он умер в одиночестве, в большой нехватке, в 1936 году, в год первой волны.
Сталинские чистки. Смертный приговор вынесли ему — он не был опасен, потому что
Забыл, он играл на фортепиано и написал жизнь Моцарта, якобы выпивая. Единственный
его няня, старый повар, осталась верной до самой смерти.
Дядя Ежи, профессор Борис Чичерин, умер в 1904 году, до того как
провозглашение конституции столько лет ожидалось и ожидалось.
Ненавижу, когда все обо мне заботятся.
[84] (Фр.) Я слишком католик, чтобы быть протестантом, и слишком протестант, чтобы быть
Католик.
85 Если я прилягу один раз, то больше не встану.
они исчезли в их сознании, и их сердце было затмлено.
[87] «Послушай, Израиль: Наш Бог, Господь един. Ты будешь любить Господа
Бог твой от всего сердца твоего (…) и будут сии слова в сердце твоем (…), и ты будешь
Он часто напоминал о них твоим сыновьям (…), и ты напишешь их на двойнике твоего дома».
[88] В переписке сестер есть ряд пробелов.
[89] (роз.) полу-санкционированный джентльмен.
[90] (фр.) зеленые гирондисты
[91] Двойные даты указывают на ситуацию до и после григорианской реформы (1917 г.).
[92] Ю. Кухаржевский, из доклада Сабуровой.
[93] Александра Алексеева, уроженка Греции, поселилась на
Украина.
[94] худой — скромное имущество
95] Из Псалма 23:4: «Хотя я хожу в долине тени смертной, я не убоюсь
«плохо, потому что ты со мной…
[96] Всероссийская чрезвычайная комиссия по контрреволюции и саботажу
Политическая полиция Советской России…
Дипломатия Славарь», т. III, Москва 1964.
Европа в семье. Время перемен. Мария Чапская.
002 Europa w rodzinie. Европа в семье.