002 I Dwaj przodkowie. I Два предка.

I
Dwaj przodkowie
Rok 1905. Przed ślubem najstarszej siostry nas, pięcioro młodszych,
oddano pod opiekę babki Czapskiej. Spędziliśmy wtedy w Suddenbach, pod
Rygą, kilka miesięcy letnich. Był to rodzinny dom Meyendorffów, posażne
wiano babki. Pamiętam kwadrat starych lip tuż przy domu, szumiące letnie
ulewy, babcia nazywała je pluies blanches
[3] , częste w tym nadmorskim
kraju. Przesłaniały, istotnie, gęstą zasłoną cały świat. Czy ktoś tego lata 1905,
roku klęski rosyjskiej i nadania konstytucji, przypuszczał, że rewolucja
wybuchnie tak gwałtownie, właśnie w Kurlandii, że w ciągu zimy ogromna
większość dworów i pałaców baronów niemieckich pójdzie z dymem, że
nastąpią krwawe porachunki? Pamiętam album fotograficzny tych zgliszcz,
między innymi zdjęcie wypalonych murów Suddenbachu, z pustymi
prostokątami okien. Po tylu już żałobach dotknęła babkę naszą śmierć domu
jej dzieciństwa i młodości.
Do ostatka nic nie było zmienione w urządzeniu pięknych wnętrz
Suddenbachu: tapczan ogromnych rozmiarów pokryty tureckim dywanem,
ściany zawieszone obrazami, zielony bilard i w tymże bilardowym pokoju
wysokie chińskie wazy, jak się później dowiedziałam, dar carowej Katarzyny
dla hrabiego Ottona Magnusa Stackelberga (1736–1800), pradziada
Emerykowej Czapskiej.
Licznie rozrodzeni, w Szwecji i w krajach bałtyckich, czterdziestu
Stackelbergów brało udział w wojnie północnej w armii Karola XII. Major
Karol Wilhelm von Stackelberg, wzięty do niewoli rosyjskiej pod Połtawą,
zesłany na Sybir, zmarł w Tobolsku w 1710 roku.

I
Два предка
1905. До свадьбы нашей старшей сестры, пять младших,
был отдан на попечение бабушке Чапской. Мы провели время в Садденбахе, под
Рига, несколько летних месяцев. Это был дом семьи Мейендорфа, приданое.
бабушкин венок. Я помню площадь старых лип прямо возле дома, летнее жужжание.
дождь, бабушка называла их «бланши».
[3] часто в том числе и прибрежные.
страны. Они покрыли весь мир, действительно, плотной завесой. Сделал кто-нибудь этим летом 1905 года,
в год поражения русских и конституции, он предположил, что революция
взорвется настолько яростно, только в Курляндии, что зимой огромные
большинство дворов и дворцов немецких баронов поднимется в дыму.
будет чертов счет? Я помню фотоальбом тех руин,
включая фотографию сгоревших стен Судденбаха, с пустыми…
с прямоугольниками окон. После стольких обид, наша бабушка прикоснулась к нашему дому смерти.
своего детства и юности.
До недавнего времени в оформлении красивых интерьеров ничего не менялось.
Судденбачу: огромный диван, покрытый турецким ковром,
стены подвешены картинами, зеленым бильярдом и в этой бильярдной.
высокие китайские вазы, как я позже узнал, подарок от царицы Екатерины.
для графа Отто Магнуса Стакельберга (1736-1800), прадеда.
Чрезвычайная Капская.
Многочисленно рассредоточены, в Швеции и в Балтийских странах, сорок
Штакельберги принимали участие в Северной войне в армии Карла XII. Основной
Кароль Вильгельм фон Штакельберг, взятый в плен русской армией под Полтавой,
отправлен в Сибирь, умер в Тобольске в 1710 году.

Syn jego, Otto Magnus starszy, w kraju doszczętnie wojną wyniszczonym
zagospodarował swoje rozległe włości w Kurlandii i w Estonii, a chociaż
mieszkał w chacie słomą krytej, z nabożeństwem przez następne pokolenia
przechowanej, syna wyprawił na dwór nowej monarchini do Petersburga.
Otto Magnus młodszy, wnuk sybirskiego zesłańca, rozpoczął tam karierę
dyplomatyczną pod auspicjami Katarzyny II.
Po Madrycie i Paryżu został mianowany posłem rosyjskim w Warszawie.
Katarzyna wysłała go do Polski w celu „likwidacji”, czyli sfinalizowania
pierwszego rozbioru. Polakom nie szczędził Otto Magnus upokorzeń ani
królowi afrontów. „Ten bałtycki dyplomata – pisze o nim Jean Fabre
[4] –
wrócił z Madrytu, udając hiszpańskiego granda, a z Paryża, pozując na
filozofa”.
Sądząc z jego listów do carowej, był najposłuszniejszym narzędziem
w jej ręku i uniżonym dworakiem. Sprzeciwiał się kategorycznie wszelkim
reformom projektowanym przez króla, włącznie z pomnożeniem sił
zbrojnych.
„Po cóż Polsce wojsko? – mawiał Otto Magnus, według relacji króla –
szczęśliwa u siebie, bez znaczenia w Europie, oto cel, który, jak sądzę, trzeba
będzie jej wyznaczyć”.
Po spotkaniu króla i carowej w Kaniowie (1789) Stackelberg zapewniał
ją, że jest bezsprzeczną panią woli polskich wielmożów (nie szczędził w tym
celu katarzyńskich rubli), ale był głęboko dotknięty niełaską doznaną
w Kijowie.
„Moje uciążliwe stanowisko, walka prowadzona od piętnastu lat
z wrogami panowania W.C.M. w Polsce zyskała mi wrogów, zarówno
Polaków, jak i cudzoziemców, bo od pierwszego do ostatniego wszyscy są
niechętni wpływom Rosji…” Błagał carową, by nie dawała wiary podszeptom
jego wrogów, na życie i honor zaklinał się, że jedyna namiętność władająca

Его сын, Отто Магнус старший, в стране, полностью опустошенной войной…
он развивал свои обширные поместья в Курляндии и Эстонии, и хотя
жил в соломенной хижине, обслуживая следующие поколения.
…и забрал сына ко двору новой монархии в Санкт-Петербурге.
Отто Магнус, младший, внук сибирской ссылки, начал там свою карьеру.
дипломатической под эгидой Екатерины II.
После Мадрида и Парижа он был назначен русским депутатом в Варшаве.
Екатерина послала его в Польшу, чтобы «ликвидировать», т.е. завершить.
первого раздела. Поляки не пощадили ни унижения Отто Магнуса, ни
король оскорблений. «Этот балтийский дипломат», — пишет о нем Жан Фабр.
[4] –
он вернулся из Мадрида, притворяясь испанской гранатой, и из Парижа, позируя для
философа».
Судя по его письмам к царю, он был самым послушным орудием.
в ее руке и скромном придворном. Он был категорически против любого
реформы, разработанные королем, в том числе увеличение численности сил.
вооруженных.
«Для чего нужна армия? — Отто Магнус говорил, согласно рассказу короля…
счастливым дома, бессмысленным в Европе, вот цель, которая, я думаю, тебе нужна.
назначит ее.»
После встречи короля и царя в Канове (1789 г.) Штакельберг заверил.
что она — бесспорная дама волеизъявления польских дворняг (он не жалел средств на это
(цель Екатерининских рублей), но был глубоко поражен позором, который пострадал.
в Киеве.
«Моя проблемная позиция, борьба, которая продолжается уже пятнадцать лет.
с врагами W.C.M. правление в Польше нажило мне врагов, обоих.
Как поляки, так и иностранцы, потому что от первого до последнего они все
…не желая влиять на Россию…» Он умолял царя не верить шепотам.
его врагов, на жизнь и честь, он поклялся, что единственная страсть, которая правит

nim – „to chwała wiernej służby W.C.M. i przywiązanie do Jej Osoby…”.
Po śmierci Katarzyny Paweł nie chciał widzieć Stackelberga na dworze
i radził mu, by wrócił na wieś i odpoczął „po trudach antyszambrowania
[5] u księcia Zubowa”. Cesarz nie mógł przebaczyć Stackelbergowi uniżoności,
z jaką zabiegał o względy faworyta.
Ambasador omal życiem nie przypłacił niełaski cesarskiej. Przyjaciel
jego, baron Heyking, zachęcał go – jako najbardziej do tego powołanego,
najlepiej poinformowanego – do spisania kroniki panowania Katarzyny.
„Wieki starły pamięć tysiąca panujących – pisał Heyking – a Tacyt jest
wciąż przedmiotem naszego podziwu. Bądź Pan Tacytem nieśmiertelnej
Katarzyny”.
Stackelberg nie był Tacytem i nie zostawił po sobie ani kroniki epoki, ani
wspomnień
[6] .
Do tych katarzyńskich waz, dziedzictwa po Ottonie Magnusie, wrzucała
babcia tamtego lata płatki osypujących się róż. W kilka miesięcy później
zrewoltowani Łotysze potłukli je zapewne na drobny mak, Łotysze oświeceni
przez tychże znienawidzonych baronów, o wiele bardziej uświadomieni
aniżeli lud Białej Rusi, który żadnych ekscesów owego roku się nie dopuścił.
„Niszczyć gniazda, aby ptaki nie wróciły” – takie było hasło rewolucji;
ptaki nie wróciły.
„Pięć wieków byliśmy na Inflantach warstwą rządzącą – mówił w 1960
roku dziewięćdziesięcioletni wówczas wuj nasz, Aleksander Meyendorff –
ale nie nawiązaliśmy porozumienia z ludnością, musiano więc się nas
pozbyć, jako obcego elementu. Takie są prawa historii i skutki kolonizacji.
W 1950 uprzedzałem Francuzów, że ich sprawa w Algierze będzie, jak nasza,
przegrana. Teraz, cokolwiek by zrobili, już jest za późno”.

«это слава верного служения W.C.M. и любовь к ней…»
После смерти Кэтрин, Пол не хотел видеть Стэккельберга при дворе.
и посоветовал ему вернуться в сельскую местность и отдохнуть «после тягот антикамбулаторного
[5] у князя Зубова». Император не мог простить Стэккельберга за его союз,
с которым он обращался за услугами к фавориту.
Посол чуть не заплатил за позор империи своей жизнью. Друг
его, Барон Хейкинг, ободрил его, как и призвали все,
лучший информированный — записать хронику царствования Кэтрин.
«Многовековая память о тысяче правителей, — писал Хейкинг, — и Трейси — это
все еще объект нашего восхищения. Будь Господом Бессмертного Титана
Кэтрин.»
Штакельберг не был таким уловкой, и он не оставил позади ни летопись той эпохи, ни
мемуары
[6] .
К этим вазам Кэтрин, наследству Отто Магнуса, она бросила
бабушка тем летом лепестки падающих роз. Через несколько месяцев
восставшие латыши, вероятно, разбили их на куски, просвещенные латыши…
этими ненавистными баронами, гораздо более осведомленными.
чем народ Белой России, который не совершил никаких эксцессов в том году.
«Уничтожить гнездо, чтобы птицы не вернулись». Таков был девиз революции;
птицы не вернулись.
«Пять веков мы были правящим слоем на Влияниях…
наш тогдашний девяносто летний дядя, Александр Мейендорф —
но мы не договаривались с народом, так что мы должны были…
чтобы избавиться от инопланетного элемента. Таковы законы истории и последствия колонизации.
В 1950 году я предупредил французов, что их дело в Алжире будет таким же, как наше,
проигрыш. Что бы они ни делали, уже слишком поздно.

* *
Trzy córki barona Jerzego Meyendorffa i Zofii ze Stackelbergów były
oddane pod opiekę gorliwej protestantki, należącej do sekty głośnego
w połowie XIX wieku lorda Radstocka
[7] . Wpływy Radstocka sięgnęły aż do
Austrii, gdzie znalazł wyznawców nawet wśród Polaków, katolików,
i dotarły do sfer arystokratycznych Petersburga. Na przekór matce
wolnomyślicielce, zarówno niechętnej katolicyzmowi, jak protestantyzmowi,
trzy panny Meyendorff chowane w duchu surowej religii nie rozstawały się
z Biblią. Często cytowane Pismo św. i sposób wyrażania się córek przezwała
pani Meyendorff ironicznie le jargon de Chanaan
[8] .
Wszystkie trzy pozostały wierne swemu wyznaniu do śmierci. Comme
mes parents sont morts dans cette religion je ne pense pas faire mieux
[9] –
mówiła nasza babka.
Ojciec naszej prababki Zofii Meyendorff, Gustaw Ernest hrabia
Stackelberg (1766–1850), był posłem rosyjskim przy dworze wiedeńskim
i uczestnikiem kongresu wiedeńskiego (1815), następnie posłem
w Królestwie Neapolitańskim. Ożenił się z Austriaczką, hrabianką Karoliną
Lüdolf, córką ambasadora austriackiego w Konstantynopolu, a następnie
w Królestwie Obojga Sycylii. Gustawowie Stackelberg osiedli na starość
w Paryżu, a trzy wnuczki Meyendorff jako dziewczynki przyjeżdżały do
dziadków na Place Vendôme. Uczono je tam dobrych manier i języków, a do
dobrych manier należało opanowanie wszelkich odruchów, włącznie
z przestrachem: należało s’effrayer gracieusement
[10] . W tym celu musiały,
idąc przez pokój, upuścić doniczkę czy szklankę i okazać spłoszenie z gracją.
Uczono je nie tylko tańca, ale i zgrabnego chodzenia, przy posiłkach
siedziały przy osobnym stole, tzw. kocim (Katzentisch), miały tylko jedną
szklankę wody, którą odpijały kolejno po jednym hauście. Chodziło bowiem
o talię, której nadmiar płynów mógł zaszkodzić. W Krakowie mieszkałam

* *
Три дочери барона Джорджа Мейендорфа и Софи из Стэккельберга были
передана под опеку ярой протестантки, принадлежащей к шумной секте.
в середине 19 века Лорд Рэдсток
[7] . Влияние Рэдстока дошло до того.
Австрия, где он нашел последователей даже среди поляков, католиков,
и достигли аристократических сфер Санкт-Петербурга. Несмотря на мою мать.
вольнодумец, оба неохотно идут на католицизм, и на протестантизм,
три мейендорфские мисс, похороненные в духе строгой религии, не расстались.
с Библией. Часто цитируемое Писание и то, как дочери выражают себя, называют
Миссис Мейендорф по иронии судьбы, жаргон де Ханаан…
[8] .
Все трое оставались верными своему исповеданию до самой смерти. Comme
mes parents sont morts dans cette religion je ne pense pas faire mieux
[9] –
Наша бабушка сказала.
Отец нашей прабабушки Софи Мейендорф, граф Густав Эрнест…
Штакельберг (1766-1850), был русским депутатом при венском дворе.
и участник Венского конгресса (1815 г.), тогдашний член парламента.
в Неаполитанском Королевстве. Он женился на австрийке, графине Каролине.
Людольф, дочь австрийского посла в Константинополе, а затем
в Царстве обеих Сицилий. Семья Густава Стакельберга поселилась в старости.
в Париже, и трое внуков Мейендорфа приезжали в качестве девочек.
бабушек и дедушек на Вандомской площади. Там их учили хорошим манерам и языкам, и к тому.
требовались хорошие манеры, чтобы овладеть всеми рефлексами, включая
с чучелом: это было «милосердие».
[10] . Для этого им пришлось,
прогуливаясь по комнате, бросьте кастрюлю или стакан и проявите свою грациозность.
Их учили не только танцевать, но и ходить аккуратно, с едой.
они сидели за отдельным столом, так называемый кот (Кацентиш), имел только один…
стакан воды, который они пили один за другим. Это было
талией, которая может быть повреждена избытком жидкости. Я жил в Кракове

z babcią (przy ulicy Łobzowskiej), przygotowując się do licealnej matury
w 1911. Odwoziła mnie czasem w karetce fiakrowej aż na Rynek i mówiła:
„Traverse le Rynek… Przejdź przez Rynek, chcę widzieć, jak chodzisz”.
Czułam, że to był egzamin, co mnie bardzo krępowało.
W tym samym czasie, kiedy trzy siostry Meyendorff, Elżbieta (Lise),
Zofia (Sonine) i Georgine (Bichon), przebywały w Paryżu, ich dziadek, były
ambasador Stackelberg, utrzymywał – wedle relacji André Maurois
[11] –
młodziutką kurtyzanę Marię Duplessis, sławną Damę Kameliową, śliczną
dwudziestoletnią suchotnicę. Kochali się w niej wszyscy ówcześni
członkowie paryskiego Jockey Clubu, ale także Aleksander Dumas-syn.
Jemu to przyznała się poetyczna Maria, że ją ten starzec proteguje, bo mu
przypomina jego odumarłą córkę. Historiograf Aleksandra Dumas, Johannes
Gros, kładzie tę wersję między bajki. „Hrabia, mimo swego podeszłego
wieku – pisze Gros – nie szukał w Marii Duplessis Antygony jak Edyp, ale
Betsaby jak Dawid. Umieścił ją na Boulevard de la Madeleine pod numerem
11, ofiarował powóz niebieski i dwa konie czystej krwi. Dzięki niemu
i innym wielbicielom antresola Marii była pełna kwiatów, nie tylko kamelii,
ale też innych, zależnie od pory roku; lękała się róż, bo zapach róż ją upajał,
wolała więc bezwonne kamelie…”
*
* *
O wyborze męża w owe czasy decydowali rodzice. Jakie były pragnienia
albo marzenia babci przed małżeństwem i czy tylko wola rodziców skłoniła
ją do tego związku z Polakiem, obcego wyznania? Nie wiemy. Panna po
przekroczeniu lat osiemnastu musiała wyjść za mąż, nie zwlekając, bo nie
miała innych widoków, jak tylko wegetację przy rodzicach, a Liza miała już

с бабушкой (на улице Лобзовской), готовится к выпускному экзамену.
в 1911. Она возила меня иногда в машине скорой помощи до рынка и сказала:
«Траверс ле Райнек»… «Траверс ле Маркет», я хочу видеть, как ты ходишь.
Я почувствовала, что это экзамен, который мне очень неудобен.
Одновременно с тремя сестрами Мейендорфа, Элизабет (Лиза),
Софи (Сонина) и Джорджина (Бишон), были в Париже, их дедушка, были
Посол Штакельберг, по словам Андре Мауруа…
[11] –
юная куртизанка Мария Дюплесси, знаменитая леди Камелия, прекрасна.
20-летняя сушилка. Все люди того времени были влюблены в него.
члены Парижского жокей-клуба, а также Александр Дюма-син.
Он был признан поэтической Марией, что этот старик протестует против нее, потому что он
напоминает ему о его обдолбанной дочери. Историк Александры Дюма, Иоганн.
Пенни, он ставит эту версию между сказками. «Граф, несмотря на свою старость.
возраст, — пишет Грос, — он не искал Антигонов, как Эдип, в Марии Дюплесси, но…
Бетсби как Дэвид. Он поставил ее на бульваре Мадлен под номером.
11, он предложил голубую карету и двух породистых лошадей. Благодаря ему.
и другие поклонники мезонина Марии были полны цветов, а не только камелий,
но и другие, в зависимости от сезона; она боялась роз, потому что запах роз делал ее горячей,
поэтому она предпочитала камелии без запаха…»
*
* *
Выбор мужа в то время был решен родителями. Каковы были желания
или бабушкины мечты до замужества, и была ли это только воля родителей, которая привела
что у нее отношения с поляком, незнакомцем? Мы не знаем. Мисс после
старше восемнадцати лет, она должна была выйти замуж без промедления, потому что она не
у нее были другие взгляды, кроме растительности ее родителей, а у Лайзы уже были

lat dwadzieścia jeden i siostry przepowiadały jej staropanieństwo. Toteż 20
września 1854 roku odbył się w Suddenbach ślub Emeryka Czapskiego
z Elżbietą Meyendorff. Emeryk miał lat dwadzieścia siedem i był na służbie
państwowej. Emerykowie Czapscy osiedli w Stańkowie, na ziemi mińskiej.
Franciszek Stanisław Kostka Czapski, dziad Emeryka, rodem z Prus
Królewskich (pierwotne brzmienie nazwiska rodowego było Czaplski od wsi
Czaple), miał opinię światłego obywatela, rzadkiej na owe czasy
bezinteresowności.
„Familia Czapskich mniemała się wówczas być pierwszą z patrycjuszów,
iż tak powiem, z kraju pomorskiego (…) – pisze Józef Wybicki, kolega
w senacie i przyjaciel Franciszka Stanisława Czapskiego. – Panowanie ich
nie było podobne do panowania Radziwiłłów, Czartoryskich, Potockich itd.
w innych prowincjach, gdzie ci magnaci płacili, protegowali i za to
rozkazywali. Czapscy zaś nie byli dość bogaci by przekupywali, a my
Prusacy, żyjąc jeszcze w starożytnej skromności, nie mieliśmy potrzeby się
zaprzedawać. Byli to prawdziwi starsi bracia na łonie zgodnej i skromnej
familii i to był powód, który im dawał pierwsze miejsce w sprawie
publicznej”
[12] .
W ponurym okresie upadku Rzeczypospolitej, w hulaszczej Warszawie,
współcześni zaliczali Czapskiego do dziesięciu nieprzekupnych i wiernych
sprawie Ojczyzny obywateli
[13] .
Konfederację barską przywitał Czapski z radością, planował z Józefem
Wybickim uzbrojenie dwunastu tysięcy wojska i wciągnięcie do akcji
Gdańska. Zawiązał też tajną Unio animorum trzech województw pruskich. Po
klęsce konfederacji opuścił kraj w towarzystwie księcia Karola Radziwiłła
„Panie Kochanku”. Józef Wybicki, który znał dobrze wojewodę wileńskiego,
pisze o nim, że los obdarzył niezmierzonym majątkiem tego księcia, „ale za

двадцать один год и ее сестры предсказали, что она старомодна. Итак, 20
В сентябре 1854 г. в Судденбахе состоялась свадьба Эмерика Чапского.
с Элизабет Мейендорф. Пенсионеру было двадцать семь лет и он был на дежурстве.
штата. Чапские пенсионеры поселились в Станькове в Минской области.
Францишек Станислав Костка Чапский, дедушка Эмерики, родился в Пруссии.
Королевская фамилия (первоначальная фамилия — Чапльски из деревни).
(Цапли), у него было мнение просветленного гражданина, редкое в то время.
бескорыстности.
«Семья Чапских думала, что они были первыми из патрициев.
так сказать, из поморской страны (…) — пишет Юзеф Выбицкий, коллега.
в Сенате и друга Францишека Станислава Чапского. — Их правление
не было похоже на царствование Радзивиллов, Чарторысок, Потоцких и др.
в других провинциях, где эти магнаты платили, протежировали и за это.
они его заказали. И Кэпс были недостаточно богаты, чтобы подкупить, и мы…
Пруссаки, до сих пор живущие в древней скромности, не должны были быть
Продавать. Они были настоящими старшими братьями в лоне смиренной и согласованной.
и это было причиной, по которой они заняли первое место в деле.
публичный
[12] .
В мрачный период распада Республики Польша, в хулиганской Варшаве,
современники считали Чапского среди десяти нетленных и верных.
на Родине Граждан
[13] .
Чапский с радостью встретил Конфедерацию адвокатов, которую он планировал вместе с Юзефом.
Вооружить 12 000 солдат армией Выбицких и привести их в действие.
Гданьск. Он также создал тайный анимационный союз трех прусских провинций. После .
поражение конфедерации покинуло страну в компании принца Чарльза Радзивилла.
«Мистер Любовник». Юзеф Вибицкий, который хорошо знал вильнюсского воеводу,
пишет о нем, что судьба даровала неизмеримое богатство этому князю, «но за то.

to Natura odmówiła mu nieomal zupełnie najdroższych dla człowieka darów
duszy”. Henryk Rzewuski maluje go z sympatią jako dobrodusznego,
przesądnego opoja, bratającego się ze szlachtą w pijackich hulankach.
Mickiewicz widział go jeszcze inaczej. W dzieciństwie poety niejeden
pamiętał jeszcze w Nowogródzkiem magnata w podartym kontuszu i jego
cudactwa. Jako przykład starodawnych pojęć szlacheckich o własności
przypomniał Mickiewicz w swoich wykładach sławnego księcia Radziwiłła
„nasiąkłego jeszcze wszystkimi przesądami dawnej szlachty, a posiadającego
jeszcze wszystkie jej przymioty (…). Nie nosił przy sobie nigdy więcej niż
jednego dukata; (…) byłoby to, powiadał, z hańbą dla rodziny nosić
w kieszeni wiele sztuk złota. Zmuszony opuścić kraj i żyć długo za granicą,
wziął z sobą tylko jednego dukata; ale kazał go ulać – jak mówi tradycja –
wielkości koła od karety. Złożył go w banku i żył wystawiając weksle na tę
wartość”
[14] .
W konfederacji radomskiej, a zwłaszcza barskiej, odegrał książę Karol
żałosną rolę.
W roku pierwszego rozbioru Polski (1772) wojewoda Czapski poślubił
we Frankfurcie Weronikę, przyrodnią siostrę księcia Karola. Czapski liczył
już wtedy lat czterdzieści siedem i był podwójnym wdowcem, Weronika
miała lat osiemnaście, o jej zdanie nikt się zapewne nie pytał.
Do dóbr swoich w Prusach Królewskich: Gąszcz i Rynkówka,
oderwanych od Polski już w pierwszym rozbiorze, Czapski nigdy nie wrócił.
Zamieszkał na stałe w Warszawie, posagu żony swojej od szwagra, księcia
Karola, do śmierci, tj. do 1802 roku, nie odebrał i żył omal w niedostatku.
Jako poseł na Sejm Czteroletni i członek Rady Nieustającej wydał drukiem
kilka swoich mów senatorskich i kilka broszur, a tytuły tych pism mówią
same za siebie.

Это природа отказала ему в самых дорогих подарках для человека.
души». Генрик Ржевуски рисует его с сочувствием, как добросердечного человека,
…суеверное пьяное отродье с аристократией в пьяных корпусах.
Мицкевич видел его по-другому. В детстве поэта многие
он вспомнил магната в Новгородеке в разорванном контузе и его
…чудеса. В качестве примера древних аристократических концепций собственности
Мицкевич вспоминал в своих лекциях о знаменитом принце Радзивилле…
«пропитанный всеми суевериями старого дворянства, и имеющий
все его качества… Он никогда не носил с собой больше, чем
один дукат; (…) это было бы, по его словам, позором для семьи, если бы она носила
в кармане много золотых. Вынужден покинуть страну и долгое время жить за границей,
он взял с собой только один дукат; но он вылил его, как гласит традиция.
размером с колесо из вагона. Он положил его в банк и жил, выписывая векселя на этот…
стоимость»
[14] .
В Радомской конфедерации, и особенно в Баре, принц Чарльз…
жалкая роль.
В год первого раздела Польши (1772) воевода Чапский заключил брак.
во Франкфурте, Вероника, сводная сестра принца Чарльза. Чапский считал
уже сорок семь лет и была двойным вдовцом, Вероника.
ей было восемнадцать, никто, вероятно, не спрашивал ее мнения.
В ее поместье в Королевской Пруссии: Билет и рынок,
отделившийся от Польши уже в первом разделе, Чапский так и не вернулся.
Он навсегда поселился в Варшаве, приданое жены от своего шурина, князя…
Чарльз, до самой смерти, т.е. до 1802 года, не был подобран и жил почти в дефиците.
В качестве члена четырехлетнего сейма и члена Постоянного совета он напечатал
некоторые из его речей в сенате, и некоторые брошюры, и названия этих работ гласят.
…для себя.

Dom nadwerężonej Rzeczypospolitej jakimi materiałami nie tylko do
dawnej przywrócić ozdoby, ale jeszcze nowej przydać wspaniałości, albo:
Myśl szczera jak być dobrym mężem i ojcem każdemu z powołania swego
przystoi, i jeszcze: Przestroga Ojca dla dzieci swoich jakimi przy religii
prawdziwej i gruntownej powinny być obywatelami dla Ojczyzny swej.
W pismach tych, zgodnie z hasłami i pojęciami epoki, upominał się o stan
chłopski.
„Niech nie będzie poddaństwo srogą niewolą przyciśnione – pisał – ale
w umiarkowanym jednak trzeba, aby było trzymane posłuszeństwie. Bo
mając chleb i pieniądze, brykać koniecznie ma wielkie do tego skłonności
(…). Jest rzeczą naypierwszą Panów Własnych (…) pomagać im do
oświecenia, oskrobać tę z nich prostotę i oczyścić nieochędóstwo (…), iżby
[lud] traktowany był jak bliźni, który duszę ma jednego szacunku
z największymi Panami – toć nad nimi trzeba mieć miłosierdzie także!”
Inny „szacunek” stosował Czapski do Żydów, których najsurowiej
oskarżał o „wysysanie chrześcijańskiego ludu i ogałacanie go ze wszystkich
sił”. Zalecał odebrać „tym naywiększym hultajom” propinacje
[15] i wszelkie
arendy
[16] i „nie dawać wolności do takowego łupiestwa”.
Do braci swej, wyróżnionej „wielkim klejnotem polskiego szlachectwa,
elektora królów”, przemawiał oględnie i karcił przez omówienie.
Jako „wiernością samotchnący Senator (…) aż dopiero przysięgą
obowiązany” zalecał w mowie senackiej przeglądać się jak najczęściej
w zwierciadle cnoty, honoru i sumienia, aby wiedzieć, „czy fałszywych
kolorów nie widać w Naszey twarzy? Że nie tylko Oryginału samego, ale
nawet Kopii naymniejszego uznać w Nas nie można podobieństwa…”.
Czyniąc zaś przegląd wszystkich dziedzin życia publicznego, wyznawał
„czuły Obywatel i prawdziwy Syn Ojczyzny”, że „cel do tej kieruje mety, co
nas bez własnej szkody uszczęśliwić może”. (Chodziło o szkodę stanu

Дом напряженной Республики Польша с какими материалами не только к
чтобы восстановить старое убранство, но все же новое, чтобы придать новое великолепие:
Подумай честно о том, как быть хорошим мужем и отцом для каждого из твоих призваний…
верно, и все же: предупреждение Отца своим детям, как в религии.
правды и тщательности должны быть гражданами своей Родины.
В этих трудах, в соответствии с лозунгами и концепциями эпохи, он утверждал, что состояние
Крестьянин.
«Пусть не будет подневольного рабства», — написал он…
в умеренных пределах, однако, необходимо сохранять послушание. Потому что
с хлебом и деньгами, брикет обязательно имеет большую склонность к этому.
(…). Это первое, что вы, ребята, должны сделать (…), чтобы помочь им…
Просвещение, отскребите простоту этого и очистите ненавистников (…) так, чтобы
к нему относились, как к человеку, который имеет хоть одно уважение к своей душе.
с величайшими лордами — вы должны помиловать и их тоже!»
Еще одно «уважение» Чапский применил к евреям, чьи самые суровые
он обвинил христианский народ в том, что он «подсасывал и лапал их из всех».
силы». Он порекомендовал забрать пророчества «тех, кто на большой Хултурии».
[15] да и вообще
isnds
[16] и «не давать свободу такому грабежу».
Своим братьям, награжденным «великой жемчужиной польского дворянства»,
Избиратель королей», — говорил он с осторожностью и подвергал критике в ходе дискуссии.
Как «верный одинокий сенатор (…) до тех пор, пока он не принял клятву
«обязан», рекомендованную в выступлении в Сенате, рассматривать как можно чаще
в зеркале добродетели, чести и совести, чтобы узнать, «ложны ли они.
цвета, которые вы не видите на наших лицах? Что не только сам Оригинал, но и
«Даже копия более наивной копии не может считаться сходством в нас…
И, рассматривая все сферы общественной жизни, он признался.
«любящий гражданин и истинный Сын Отечества», что «цель для этого — направить финишную черту, которая
может сделать нас счастливыми без всякого вреда для себя». (Речь шла об ущербе государству

szlacheckiego!)
Czapski „czuły obywatel” miał rozum i sumienie, jurgieltem[17] carowej
pogardzał i przeciwko jej zakusom na niepodległość Ojczyzny jako
barszczanin wystąpił, ale na uszczerbek przywilejów szlacheckich
i prerogatyw katolicyzmu się nie godził.
„Podczas rewolucji 1794 roku – pisze o swoim dziadku Edward Czapski
– kiedy senatorów wieszano w Warszawie, to cechy rzemieślnicze odbywały
dobrowolnie wartę przy drzwiach zubożałego senatora, bo go znali, że nie
frymarczył, ale wszystko Ojczyźnie rad poświęcił”
[18] .
*
* *
Na sali sejmowej, u króla albo w jaśniejącym przepychem pałacu posła
rosyjskiego spotykał zapewne nieraz zubożały senator, usiłujący ratować
„nadwerężony dom Rzeczypospolitej”, tego, co pracował na jej zgubę,
potrząsając otwartą kiesą pełną złota.
[3] (fr.) białe deszcze
[4] J. Fabre, Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des lumières, Paryż 1952.
(Przypisy oznaczone gwiazdką pochodzą od Autorki).
[5] antyszambrować – wyczekiwać w przedpokoju na przyjęcie przez osobę wpływową
[6] Z archiwów Stackelbergów z Isenhof w Estonii, t. I.
[7] Autorka ma tu na myśli Braci Wolnych, zwanych również Braćmi Płymuckimi lub
Ruchem Wolnych Chrześcijan. To protestanckie wyznanie powstało w 1830 roku. Lord
Radstock był jednym z jego przedstawicieli, działał aktywnie na terenie Rosji.
[8] (fr.) żargon kanaański

[9] (fr.) Podobnie jak rodzice, którzy umarli w tym wyznaniu, nie postąpię inaczej.
[10] (fr.) płoszyć się z wdziękiem
[11] Les Trois Dumas, Paris 1957, z powołaniem się na pracę J. Grosa, Alexandre
Dumas et Marie Duplessis, Paryż 1923.
[12] J. Wybicki, Życie moje, Poznań 1840.
[13] Polski Słownik Biograficzny.
[14] Wykład XX, 23 V 1843, w: Dzieła. Literatura słowiańska. Kurs trzeci i czwarty,
Warszawa 1955.
[15] propinacja – monopol na działalność gospodarczą, np. w dziedzinie produkcji i
sprzedaży alkoholu
[16] arenda – dzierżawa, tu: karczmy, szynku
[17] jurgielt – żołd, zapłata
[18] E. Czapski, Pamiętniki Sybiraka, Londyn 1964.

благородный!)
У «нежного гражданина» Чапского были разум и совесть, юргельтм[17] царя.
он презирал и против её искушений за независимость Отечества как
…борщовый случился, но в ущерб благородным привилегиям…
и прерогативы католицизма не были приняты.
«Во время революции 1794 года», — пишет Эдвард Чапский о своем дедушке…
— когда сенаторов повесили в Варшаве, гильдии делали.
добровольно охраняется у дверей обедневшего сенатора, потому что они знали его, что это не так.
«Он был уродом, но он отдал все свои советы своей родине.
[18] .
*
* *
В зале Сейма, у короля или в сияющем великолепии дворца парламентариев…
русского, вероятно, встретил обедневший сенатор, пытающийся спасти
«напряженный дом Республики», что сработало на его потерю,
встряхнув открытого козла, полного золота.
[3] (фр.) белые дожди
[4] Ж. Фабр, Станислас-Огюст Понятовский и Европа люмьеров, Париж, 1952 год.
(Сноски, помеченные звездочкой, исходят от автора).
[5] Анти-амбамбулаторное — ожидание в коридоре, когда влиятельный человек получит
[6] Из архива Штакельберга в Исенхофе, Эстония, том I.
[7] Здесь автор ссылается на «Свободных братьев», которых также называют «Плимутскими братьями».
Свободное христианское движение. Эта протестантская деноминация была основана в 1830 году. Господь
Radstock был одним из ее представителей, активно работавших в России.
[8] (Фр.) Ханаанский жаргон…

Как и родители, умершие в этом деноминации, я не поступлю иначе.
[10] (Фр.) пугать очарованием.
[11] Les Trois Dumas, Paris 1957, со ссылкой на работу Ж. Гроса, Александра
Дюма и Мари Дюплесси, Париж, 1923 год.
[12] Я. Выбицкий, Моя жизнь, Познань 1840.
[13] Польский биографический словарь.
[14] Лекция XX, 23 мая 1843 г., в: Дзела. Славянская литература. Третье и четвертое блюдо,
Варшава 1955.
[15] простинация — монополия на экономическую деятельность, например, в области производства и
продажа алкоголя
[16] аренда, здесь: таверны, ветчина…
[17] жюри — плати, плати.
[18] E. Чапский, Памятники Сибирака, Лондон 1964.